Mira Kazhani/ Hello everyone! In 2023 I have decided that podcasts will be between authentic stories of people and topics of life. Now, since January started with some wow events and generally all related to money, I decided to make the first podcast about money: money as a concept, as power, as status, as need, as seduction, as envy, as security, but also as danger. I could have this conversation with anyone rich in Albania, but I said it better with a professor who also has a sense of humor, Selami Xhepa.
Transcribed interview:
Selami Xhepa: Hello! Thank you!
Mira Kazhani: Did I make the right choice to talk about money?
Selami Xhepa: Ndoshta të vetmit që mund të flasin pa pasionin e duhur janë profesorët, sepse profesorët kanë gjithmonë një marrëdhënie në distancë me paranë. Nuk janë asnjëherë njerëzit më të pasur të këtij vendi, por janë njerëz që lexojnë për paranë dhe dinë shumë historira rreth saj.
Mira Kazhani: Si është të kesh një marrëdhënie në distance me paranë? Ta njohësh mirë atë e mos ta kesh mirë atë
Selami Xhepa: Në thelbin e vet paraja ka një rol. Roli i parasë është të zgjerojë lirinë e individit. Për një person si puna ime për shembull, paraja është aq e nevojshme sa të më krijojë lirinë e duhur për të menduar, lirinë për të punuar, për të jetuar, për të bërë një jetë normale, por kur paraja shndërrohet në qëllim në vetvete atëherë bëhet objekt skllavërimi dhe jo objekt lirie. Pra humbet thelbin për të cilin është krijuar paraja.
Mira Kazhani: Pak a shumë për këtë dua që të flasim sot. Ne shqiptarët themi paraja rrotullon botën dhe në fakt gjithë bota kështu duhet të mendojë. Paraja është shumë e rëndësishme. Madje nuk është se jam shumë dakord me këto klishetë se paraja të prish apo paraja të rregullon. Me siguri paraja njëfarë dinjiteti ta jep. Të jep mundësinë të realizosh disa gjëra. Po si gjendet masa dhe pse njerëzit e kanë të vështirë të gjejnë një ekuilibër me paranë. Gjithmonë kërkojnë më shumë.
Selami Xhepa: Është e vërtetë. Në fakt, ndoshta në historinë e njerëzimit dy janë shpikjet më të mëdha. Një është rrota. Për pjesën më të madhe të shoqërisë njerëzore rrota konsiderohet si shpikja më e madhe e njerëzimit dhe për ne ekonomistët është paraja shpikja më e madhe e njerëzimit. Të dyja kanë një gjë të përbashkët. Mbi dy rrota njeriu shkon në gjithë planetin. Fluturon gjithandej. Dhe kjo është e vërtetë edhe për paranë. Edhe paraja, jo që e bën botën të vijë vërdallë, siç thatë ju. Dhe është gjithashtu e vërtetë, se thuhet dhe në librat e shenjtë një gjë e tillë…
Mira Kazhani: Metaforikisht e kisha.
Selami Xhepa: Por një gjë ështe e sigurtë, që paraja shkon vërdallë botës. Pra në çdo moment të ditës janë miliarda dollarë apo euro, transaksione që kryhen, që ndërrojnë duar dhe që lehtësojnë jetën ekonomike të një shoqërie. Nga kjo pikëpamje, dëshira për të pasur më shumë para sigurisht që është një instrument, siç e thatë edhe ju në hyrje, edhe i nevojës për status, për pushtet, për fuqi ekonomike dhe kështu e ka fituar në fakt rolin e vetë dhe ka ikur nga roli i vet natyror. Paraja në gjenezën e vet ka pasur një mision shumë të thjeshtë. Të lehtësojë transaksionet midis njerëzve, sepse si para kanë shërbyer jo monedhat siç i kemi ne në konceptin e sotëm, por kanë shërbyer mallrat vetë. Delet, kripa, pra produktet. Kryesisht tregtia ka qenë në formën “barter”. Lindja e parasë u bë vetëm thjesht për këtë qëllim. Ne ekonomistët i themi: të shmangë nevojë e koiçidencës dyfishe. Që të gjesh të njëjtin individ që kërkon të blejë një produkt që ti zotëron me një produkt që e zotëron dikush tjetër. Kështu lindi paraja. Tani është shndërruar në mjet dhe instrument në vetvete.
Mira Kazhani: Ku lindi paraja dhe kur lindi?
Selami Xhepa: Në formën e vetë monetare, pra si monedhë ka lindur rreth vitit 770 para Krishtit, për herë të parë në Kinë, si para metalike. Është Epoka e Bronzit dhe në Kinë kryesisht u emetua në trajtën e bronzit. Por në formën e vet monetare ari, standardi i arit ka lindur në vitet 600, në Lidia të Greqisë, ku monedhat e arit u stampuan, mbanin edhe vulën mbretërore, sepse mbretërit filluan të kuptojnë që duke pasur një monopol të tillë, mund të krijonin më shumë pushtet. Dhe më shumë pasuri, do të thotë më shumë mundësi për të pushtuar, për të zgjeruar pushtimet e kështu me radhë. Kështu që nga viti 600 dhe deri besoj në vitin 1973 bota ka qëndruar në standardin e arit. Monedha ka qenë e mbështetur në ar, ku paraja kishte vlerën e vet të brendshme, sepse ari ka një vlerë të brendshme.
Kushton që ta prodhosh si metal etj, etj. Ndërsa nga viti 1973 bota ka hyrë në sistemin e parasë që ne e quajmë “fiat money”, paraja që dekretohet me ligj, siç është leku që kemi ne sot apo monedhat e tjera të cilat nuk bazohen në asgjë, por thjesht tek ligji dhe tek besimi konsumator. Është besimi që ia jep vlerën lekut.
Mira Kazhani: A ka shoqëri që kanë një aftësi, talent për të bërë para? Dhe një shoqëri jo dhe aq ndoshta. Ku jemi ne shqiptarët
Selami Xhepa: Kjo në mitologjinë greke quhet prekja e Midas. Mida ishte një zot greke, e cila kishte një fuqi të tillë që çdo gjë që prekte shndërrohej në flori, në ar dhe duke shëtitur në kopsht prek gocën e vet që e deshte shumë, e cila u shndërruar gjithashtu në ar dhe që nga kjo kohë duhet thënë që dashuria për paranë duhet të jetë me kursim. Kështu që duhet të jemi racional, sepse sado që ta duam paranë duhet të kemi një marrëdhënie njëçik më gjakftohtë. A ka disa vende që e kanë më të zhvilluar këtë? Në histori duket që komunitetet çifute, në përgjithësi janë hebrenjtë, të cilët janë privuar nga shumë të drejta ekonomike që nga gjenezën e vet, i vetmi biznes që u lihej atyre ishte biznesi i shkëmbimit të parasë. Në këtë mënyrë ata fituan një status që të merreshin në përgjithësi me tregtinë e parasë dhe këtu lindin perandoritë monetare do të thoja. Jacques Attali ka një libër shumë interesant për paranë dhe hebrenjtë dhe rolin e parasë në botën hebreje. Problemi me paranë është që disa e kanë, por nuk është e kollajtë që ta mbash. Nëqoftëse nisemi në shekullin e XV-XVI kemi pushtime të mëdha, të rëndësishme në botën e re, zbulime në botën e re dhe Spanja, Portugalia kanë qenë fuqi të mëdha ekonomike të asaj kohe dhe shkarkoheshin çdo vit në brigjet e deteve të Spanjës dhe Portugalisë mbi 300 ton argjend që merreshin nga minierat e Potosit, etj etj. Por kjo nuk i bëri ata më të begatë, më të pasur.
Mira Kazhani: Pse nuk i bëri?
Selami Xhepa: Sepse siç e thashë, nuk është e rëndësishme të kesh paranë. E rëndësishme është të dish të prodhosh. Të rëndësishme janë idetë. Edhe në Shqipëri sot për shembull. Problemi i Shqipërisë nuk është mungesa e parasë. Sistemi bankar ka likuiditet. Para ka plot. Problemi është mungesa e ideve, mungesa e shpirtit sipërmarrës. Kombet që kanë shpirtin sipërmarrës e kanë përdorur paranë si një instrument të pasurimit të kombit. Paraja është vetëm një formë e shfaqjes së pasurisë, aseteve që zotëron dikush. Kapitali që zotëron një shoqëri nuk është vetëm stoku i parasë. Stoku i parasë është një gjë pa vlerë sepse në thelbin e vet, nëqoftëse ti do të shumëfishosh sasinë e parasë, kjo nuk do të thotë që je dy herë e më i pasur. Nëse dyfishojmë ne sot sasinë e parasë nuk jemi dy herë më të pasur. Kemi dy herë më shumë çmime të larta, por jo dy herë më të pasur. Kështu që rregullimi i parasë është një mister në vetvete dhe kjo i jep bankave qendrore… po ta shikosh dhe bankën tonë me tulla të kuqe, ngjan si një fortesë e padepërtueshme, si bankat qendrore në çdo vend të botës. Ka një vello misteri që e ka mbështjellë gjithmonë bankën qëndrore, paranë, politikën monetare. Duket një biznes i paarritshëm për njeriun e thjeshtë.
Mira Kazhani: Më ngacmoi ky krahasimi për Shqipërinë që kemi problem me idetë dhe sipërmarrjet. S`dimë të bëhemi të pasur?
Selami Xhepa: Jo nuk dimë që të ndërtojmë pasuri duke përdorur këtë kapital që kemi. Edhe biznesmenët, edhe kapitalistët shqiptar dhe ky është problemi më thelbësor i ekonomisë tonë, mendoj unë, është që edhe kapitalet që ne kemi, duke nënkuptuar në këtë rast paranë, është investuar në një formë të tillë që nuk krijon vlera të rëndësishme për ekonominë e sotme të dijes. Për shembull të gjitha investimet sot në Shqipëri bëhen kryesisht në real estate, bëhen në industri tradicionale, në industri që nuk prodhojnë një vlerë të lartë të shtuar dhe për pasojë ekonomia nuk është pjesë e zinxhirit global të prodhimit, të furnizimit, të tregtimit e kështu me radhë. Kështu që kemi ngelur të veçuar. Ama nëqoftëse sipërmarrësit shqiptarë do të kalonin nga këto lloj aktivitetesh ekonomike, tradicionale të vlerës së ulët të shtuar, tek aktivitetet e reja… sot bota investon në ICT, bota investon në teknologjitë e reja, në automatizimin e procesit të prodhimit, në segmentet e inteligjencës artificiale. Pra kemi një mori të madhe të industrive të reja që po krijohen sot në botë, atje ku prodhohet vlera dhe që në Shqipëri fatkeqësisht nuk njihen.
Mira Kazhani: Pse e kemi ne këtë mangësi?
Selami Xhepa: Kam përshtypjen që investimi në këto lloj industrish të reja, ndoshta nuk kanë ardhur kushtet e nevojshme. Sepse vetë biznesmenët duhet të jenë burimi i inovacionit. Biznesmenët nuk janë thjesht persona që tregtojnë, që prodhojnë dhe që shesin. Biznesmen nënkupton një njeri inovator, një njeri siç i thotë Shën Peter “Creative destruction”. Pra janë krijues duke shkatërruar të vjetrën. Ky është procesi i inovacionit. Ky është procesi i zhvillimit të ekonomisë. Fatkeqësisht në Shqipëri ne nuk kemi elementë të tillë dhe ajo që mund të bëjmë është që të paktën të përpiqemi të imitojmë. Një vend i vogël si Shqipëria nuk mund të jetë ndoshta në avantgarde të këtyre zhvillimeve të reja teknologjike, por të paktën duhet të përpiqemi të imitojmë dhe të kapim disa segmente të cilat do t`i japin një profil të ri edhe një dinamikë të re ekonomisë dhe shoqërisë. Por thelbi edhe njëherë nuk është mungesa e parasë ajo që na e krijon këtë lloj problemi. Janë idetë. Është sipërmarrja.
Mira Kazhani: A ju dëgjojnë? A ju ka kërkuar ndonjëherë ndonjë biznesmen në Shqipëri t`ju marrë mend?
Selami Xhepa: Deri më tani unë jam përpjekur të bëj rolin e këshilltarit kryesisht për politikat publike, sepse është një profesion tjetër më vete që të jesh këshilltar për biznesin. Në përgjithësi, aspekti im profesional është ndalur tek politikat publike. Por në komunitetin e biznesit, në një periudhë të caktuar të jetës time, në dekadën e parë të tranzicionit unë kam punuar në komunitetin e biznesit, sepse kam qenë drejtues i Agjencisë së Investimeve të Huaja. Kam qenë shumë më pranë komunitetit të biznesit. Po siç e thashë, mendoj që është shumë e rëndësishme për vetëm biznesin, për biznesmentët, njerëzit e pasur, për pionerët e parë të kapitalizmit shqiptar që të fillojnë të mendojnë tashmë në terma të tjera. Të fillojnë të mendojnë tashmë që atë stok të madh kapitali që kanë akumuluar gjatë kësaj periudhe, të fillojnë që t`i japin një vlerë dhe një dobi më të madhe, edhe për veten e tyre… Pra në afatin e gjatë, kjo qasje ndaj biznesit nënkupton një fuqizim të pozitave të tyre dhe një qëndrueshmëri në afat të gjatë, por mendoj që i sjellin një dobi të madhe edhe shoqërisë. Biznesi është gjithmonë një sipërmarrje private, por është një pasuri shoqërore. Është një pasuri e shoqërisë dhe prandaj dua që të gjithë të jemi të interesuar që ta rrisim, ta zgjerojmë përmasën e sipërmarrjes private.
Mira Kazhani: Kur sheh një të pasur tipik, të huaj – nëse ke një emër dhe mund të ma thuash – çfarë bie në sy tek i pasuri perëndimor dhe tek i pasuri shqiptar? Dua përshkrimin tënd siç do ta bëje në një kafe.
Selami Xhepa: Unë kam një përshkrim të një biznesmeni shumë të rëndësishëm dhe të suksesshëm perëndimor, italian, që punon dhe në Shqipëri, që ka dhe një nga bizneset më të sofistikuara edhe nga pikëpamja teknologjike, që është impianti i naftës në Vlorë. Ajo që më spikat tek ky biznesmen, i cili ka biznese të rëndësishme, jo vetëm në fushën e tregtimit të naftës, logjistikës, por edhe në sistemin bankar, financiar e kështu me radhë. Një nga familjet e vjetra të pasura të Italisë dhe ajo që më spikat jashtëzakonisht shumë tek ky personalitet është thjeshtësia e jashtëzakonshme me të cilën ai sillet. Nuk e dallon dot këtë person nga çdo qytetar tjetër i thjeshtë, italian. Ajo që shikoj tek biznesmenët shqiptarë është që në gjykimin tim ndahen në dy tipologji: një pjesë biznesmenësh që shpenzojnë 90% të kohës tek Rogneri, tek Sheratoni, tek Hotel Tirana duke u përpjekur të kapen pas xhaketave të politikanëve dhe për mua këta janë biznesmenët dritëshkurtër. Biznesmenë që përpiqen ta ndërtojnë suksesin dhe modelin e biznesit të tyre tek lidhjet politike.
Mira Kazhani: Nuk iu ka dalë keq deri tani.
Selami Xhepa: Padyshim.
Mira Kazhani: Janë më të suksesshmit ata që janë të lidhur me politikën.
Selami Xhepa: Absolutisht, sepse nuk e kanë problem… klientët ndryshojnë, ndërsa ata vazhdojnë që të mbeten me të njëjtën filozofi. Ky është problem i rëndësishëm i shoqërisë tonë. Po ka një profil tjetër biznesmenësh që janë ata të pëlqyerit për mua, të cilët e kalojnë 90% të kohës së tyre në fabrikë, në vendin e tyre të punës, duke punuar së bashku me të tjerët. Sigurisht, jo duke bërë punën që bën punëtori, ama duke qenë gjithmonë një shembull. Unë njoh biznesmenë të tillë dhe jam realisht shumë krenar.
Mira Kazhani: Mund të thuash ndonjë emër.
Selami Xhepa: Nuk mendoj që është e rëndësishme. (qesh)
Mira Kazhani: Ok, e rëndësishme është që i kemi disa.
Selami Xhepa: Absolutisht që i kemi. Kemi plot të tillë.
Mira Kazhani: Një gjë që më bën përshtypje është si ka mundësi që të pasurit shqiptarë nuk investohen në filantropi. Nuk i përdorin për shembull paratë e tyre për të ndërtuar… Nuk kemi ne një qendër të shqipes, të kulturës shqiptare, siç e kanë hebrenjtë apo edhe kroatët.
Selami Xhepa: E drejtë. Është një nga mangësitë serioze të shoqërisë tonë. Kam përshtypjen që kjo lidhet me faktin që jemi në fazat e para të akumulimit të kapitalit. Nëqoftëse nisemi tek tradita amerikane, se filantropia është një nga krenaritë e shoqërisë amerikane, por Carnegie një ndër biznesmenët e parë, miliarderët e parë amerikanë, në biznesin e industrisë së çelikut, arriti që të bëhej biznesmeni më i rëndësishëm dhe më i madh i Amerikës, mbi bazën e një shfrytëzimi të jashtëzakonshëm të punëtorëve. Të mos harrojmë që në historinë e kapitalizmit amerikan ka pasur revolucione, do thoja. Ka pasur vrasje të punëtorëve. Ama kjo brerje ndërgjegje që e shoqëroi këtë individ u shndërrua pastaj në një filantropi. Dhe sot Qendra Carnegie që nga shekulli i XIX dhe vazhdon të mbetet një nga qendrat më të rëndësishme të filantropisë. Të njëjtën gjë kanë bërë të gjithë Rociller-s, Rockfeller-s, e kështu me radhë të gjitha familjet e mëdha. Kjo ka ardhur si një pjesë e një procesi historik të mëvonshëm. Atëherë kur akumulimi i kapitalit ka qenë në përmasa të tilla që u ka lejuar atyre që brerjen e ndërgjegjes së tyre për shkak të shfrytëzimit “excessive” të punëtorëve, ta shndërrojnë pastaj në një të mirë publike. Unë besoj, jam i sigurtë që edhe shoqëria shqiptare në një të ardhme, biznesmenët e rëndësishëm të Shqipërisë do të shkojnë drejt filantropisë. Ajo që më shqetëson pastaj është që shpeshherë filantropia shihet si një e mirë publike, por duhet të kuptojmë që shpeshherë ka edhe një lloj interesi për ta bërë për t`u dukur dhe ky është ndoshta aspekti më i shëmtuar i filantropisë. Pra filantropia që po i shërbej gjoja komunitetit, por që në fakt bëhet thjesht për të marrë vëmendjen e publikut. Nuk është filantropi e krijuar mbi bazën e një ndërgjegjeje që të shndërrohet në ndërgjegje të një klase të caktuar, të mundurish, për të bërë vepra të tilla. Shpresoj që do të vijë me kalimin e viteve.
Mira Kazhani: Çfarë u ndodh njerëzve të pushtetshëm me paranë? Kanë edhe duan të kenë edhe më shumë. Kanë vërtet uri për paranë? Nuk iu mjafton kurrë apo në një moment të caktuar paraja është e vetmja mbrojtje për disa?
Selami Xhepa: Paraja nuk është vetëm thjesht një koncept ekonomik. Paraja është një koncept sociologjik. Është një koncept filozofik dhe kjo e bën marrëdhënien e individit me paranë një çështje komplekse, që do të thotë se varet nga karakteristikat e një individi marrëdhënia e tij me paranë. Roli i parasë si instrument pushteti ka ardhur nga nevoja që kanë pasur vendet. Është element i pushtetit. Kombet që kanë pasur më shumë flori, ar më shumë kapital kanë pasur mundësi të mbajnë ushtri më të mëdha. Të bëjnë luftëra. Të zgjerojnë perandoritë.
Mira Kazhani: Si Napoleoni me Francën.
Selami Xhepa: Napoleoni me Francën dhe gjithë pushtuesit e tjerë. Kështu që nga kjo pikëpamje është një instrument që edhe kombet i madhështon. Pra kombet që kanë shumë para, i madhështon. Zvicra është një vend i vogël, sa Shqipëria. Po duke qenë një vend i pasur, ku është gjithë kapitali botëror, i jep përmasat e një kombi madhështor.
Mira Kazhani: Edhe mister…
Selami Xhepa: Padyshim edhe mister… Dhe e njëjta gjë mendoj që i shoqëron ndoshta dhe individët. Individët përgjatë historisë, sepse ky është një proces që i ndan edhe ekonomistët, edhe sociologët, edhe politikanët, Marksi fjala vjen bazohet pikërisht tek kjo ideologji që kjo para është përqendruar vetëm tek një grup i vogël njerëzish të cilët ushtrojnë pushtetin e tyre dhe e përdorin pushtetin për t`u pasuruar akoma më shumë. Nga kjo pikëpamje edhe filozofët, edhe mendimi filozofik-politik është mjaft i ndarë në raportet midis demokratizimit të financës, demokratizimit të parasë dhe përqendrimit të saj tek një grup shumë i vogël njerëzish. Në botën e sotme unë them që ka përpjekje për ta demokratizuar paranë. JPMorgan, banka më e madhe amerikane dikur në gjenezën e vet, që ishte bankë kryesisht për të pasurit, që nuk pranonte gjithkënd, sot bota e financës do thoja që është e demokratizuar në një shkallë mjaft të madhe. Sot gjithkush mund të jetë klient i bankës, jo vetëm si depozitues, por si përfitues kredie dhe për më tepër që teknologjia e sotme ka mundësuar realisht depërtimin e financës në gjithë segmentet e shoqërisë. Kështu që do të thoja që dalëngadalë misteri i parasë mendoj që po zhbëhet, sepse sa kohë që çdo anëtar i shoqërisë ka një prekje me paranë, atëherë besoj që po shkojmë drejt një bote më demokratike. Sidoqoftë sistemi aktual monetar është akoma në një evolucion themelor, sepse bëhet fjalë për lindjen e një sistemi të ri me kriptomonedhat, si paraja elektronike, e cila do të ketë ndoshta ndikime shumë herë më të mëdha sesa të gjithë revolucionet e mëparshme që kemi përjetuar.
Mira Kazhani: Kredia është një shpëtim. Është një demokraci për të gjithë apo jo?
Selami Xhepa: Patjetër.
Mira Kazhani: Keni kredi juve?
Selami Xhepa: Unë patjetër që kam kredi.
Mira Kazhani: Çdo gjë e ke bërë me kredi?
Selami Xhepa: Disa herë, disa gjëra që kam bërë në jetë i kam bërë pa asnjë dyshim me mbështetjen e kredisë. Unë kam qenë një njeri pak a shumë protestant në sjelljen time, në kuptimin që kam dashur gjithmonë që të paktën 30-40% të investimit fillestar ta bëj vetë përpara dhe pastaj të marr kredinë si një mjet mbështetje. Mendoj që kjo i dallon shoqëritë. Shoqëritë gjermanike, shoqëritë e disiplinuara, shoqëritë përgjithësisht të traditës më konservatore sillen në mënyrë konservatore ndaj parasë. Pra nuk e bëjnë gjithçka bazuar vetëm thjesht tek kredia. Nëqoftëse dua të blej një shtëpi, fillimisht do përpiqesh vetë të heqësh 10%, 20% mënjanë dhe pastaj të bëhesh klient i bankës. Kështu ndodh në shoqëritë normale që kanë disiplinë financiare. Një nga problemet që ka krijuar revolucioni në financë, sidomos shpikja e kartës së krediti dhe të debitit, është që e ka zhytur konsumatorin në një borxh që është i pasuportueshëm nga pjesa më e madhe e shoqërisë. Kështu që jo çdo revolucion financiar që vjen, vjen për mirë.
Mira Kazhani: Është e rrezikshme kartat e kreditit. Ju jeni për kartën e krediti apo të debitit më shumë?
Selami Xhepa: Unë jam për kartën e debitit, sepse dua të kem fondet e mia atje që t`i përdor, por edhe karta e debitit të jep gjithmonë një overdraft. Të jep dy paga, tre paga dhe shpeshherë individët, edhe në kushtet e mungesës së kulturës financiare, mendojnë që janë paratë e tyre. Kështu që sillen jo në mënyrë të disiplinuar. Kjo nuk është gjë e mirë. Shoqëria njerëzore sot ka arritur në nivele që s`kanë qenë kurrë në historinë tonë të borxhit. Sot shoqëria jeton 3.5 herë më shumë se sa ka takatin e vet, se sa kemi portofolin. Pra borxhi publik dhe privat është 350% e GDP-së. Kemi rreth 280 trilion dollarë. Kaq është borxhi global. Kjo do të thotë që jemi në një periudhë shumë të rrezikshme. Kredia është e mirë. Mos të harrojmë që revolucioni edhe në Kishë, ka qenë në interpretimin që ata i kanë bërë kredisë dhe interestit. Se siç e dini, feja e ndalonte interesin. E ndalonte edhe feja myslimane, edhe feja katolike. Dhe interpretimet që i kanë bërë filozofët kishtarë shkollës në mesjetë… kam përshtypjen është Shën Agustini edhe Thomas Acquinas, janë ata që janë përpëlitur midis ndëshkimit të Zotit edhe mbretërisë tokësore, sepse u detyruan që të bëjnë një interpretim të librave të shenjtë, në mënyrë që të ishin tolerantë ndaj interesit. Pse? Sepse ka kredinë, bota kapitaliste nuk do të ishte ajo që është sot. Kredia është motori i zhvillimit të shoqërisë. Pa asnjë dyshim. Ama kjo nuk do të thotë që gjithkush, edhe kur nuk e meriton, mund të bëhet kredimarrës. Për shembull ne kishim norma shumë të ulëta interesi për një kohë të gjatë, edhe familje që s`kishin mundësi, me norma shumë të ulëta të interesit, u bënë kredimarrës. Sot që u rrit norma e interesit qajnë sepse kanë arritur në ditën e shiut.
Mira Kazhani: Si e parashikon të ardhmen?
Selami Xhepa: Është një filozof popullor Yogi Berra që thotë: Është shumë e vështirë të parashikosh, veçanërisht të ardhmen (qesh). Në fakt është shumë e vështirë realisht të bësh një parashikim të saktë sesi mund të jetë e ardhmja, por nuk ka asnjë dyshim që shoqëria njerëzore është në prag të një evolucioni të rëndësishëm dhe transformimi revolucionar të vetvetes në shumë këndvështrime. Edhe në fushën monetare, meqë jemi në fushën monetare, mendoj që revolucioni i kriptomonedhave është revolucion i së ardhmes. Shoqëria e së ardhmes ndoshta do të jetë pikërisht kjo lloj monedhe. Ne në ekonomi i ndajmë në monedha të forta dhe të dobëta. Ose monedha të mira “good currency”, “bad currency”. Monedhë e keqe është ajo që shumëfishohet shumë. Gjithë paratë në botë sot janë letra. Dhe letra ka një mangësi të madhe se mund ta shumëfishosh shumë kollaj. Ari, i cili nuk shumëfishohet dot, sepse sasia e arit është fikse dhe e njëjta gjë, e njëjta karakteristikë është edhe për kriptomonedhat. Sasia e parasë që mund të emetohet nëpërmjet sistemit të kriptomonedhave është tepër e kufizuar. Që e bën një alternativë zëvendësuese po aq të mirë sa edhe ari. Kështu që nga kjo pikëpamje unë mendoj që bota e të ardhmes do jetë drejt kriptomonedhave, e cila do të ndryshojë krejt filozofinë e sistemit bankar, sistemi i pagesave, sistemi bankar, marrëdhënia e individit me paranë. Pra ndodhemi në prag të një revolucioni të rëndësishëm. Po edhe në aspektet e tjera, inteligjenca artificiale është një burim i rëndësishëm oportunitetesh, por edhe rreziqesh serioze me të cilat mund të përballemi, kështu që e gjithë shoqëria mendoj që është në një transformacion të rëndësishëm. Kjo ka filluar që në ngjizjen e këtij shekulli të ri.
Mira Kazhani: Para disa muajsh lexova që Warren Buffet thoshte: Kam thënë gjithmonë mos ruani cash, por tani kam ndryshuar mendje. Mbani cash. Në bankë gjithmonë. Pra jo vetëm prona, por para. Paratë janë të rëndësishme si depozitë.
Selami Xhepa: Paratë janë të rëndësishme për të gjithë ata që duan që të kenë likuiditet. Pra ti mund të kesh prona sa të duash, por nëqoftëse ty të duhet të blesh një paketë cigaresh, nuk ka vlerë fare prona që ke ti. Cash-i është aq i rëndësishëm sa të duhet të bësh transaksione të përditshme. Për të trashëguar pasurinë ndër breza, është tjetër gjë. Paraja është instrumenti më pak, ose aseti më pak i vyer dhe i çmuar për të trashëguar pasurinë ndër breza. Edhe paraja e fortë, edhe dollari amerikan, edhe euro që janë simbolet e parave më të forta që kemi si shoqëri, ose frangat zvicerane, përsëri me vite zhvleftësohen. Kështu që nëqoftëse shikojmë përgjatë historisë së njerëzimit, sesi është mbrojtur vlera e trashëgimisë së kapitalit, kjo ka qenë ose pasuri të patundshme, ose letrat me vlerë të qeverive. Pra obligacionet qeveritare kanë ofruar një normë kthimi, që e kanë mbrojtur vlerën e pasurisë së individit. Kjo besoj ka dalë nga studiuesit e famshëm të historisë së ekonomisë përgjatë shekujve.
Mira Kazhani: Keni investuar në kriptomonedha?
Selami Xhepa: Jo, s`kam investuar në kriptomonedha se nuk jam person i dhënë shumë pas teknologjisë e para dhe e dyta nuk kam sasi të madhe kapitali për të investuar. Deri tani, gjithë depozitat e mia i kam në sistemin tonë bankar.
Mira Kazhani: Si do e këshillonit dikë, se nuk po ju pyes si i keni ju depozitat, të mbajë kursimet e tij në cash, në prona, në letra me vlerë?
Selami Xhepa: Varet nga shkalla e sofistikimit të investitorit. Për një investitor normal, pra për një depozitues të thjeshtë, familjar…
Mira Kazhani: Po pyes për një depozitues të thjeshtë…
Selami Xhepa: Si puna ime…
Mira Kazhani: Edhe e imja dhe e çunave që janë këtu…
Selami Xhepa: Normalisht kjo varet nga nevoja që ka gjithsesi për likuiditet, ose plani i investimit që ke për vitin. Nëqoftëse unë kam ndër mend që të bëj pagesa gjatë këtij viti, kam bursën e djalit, në përgjithësi në depozitë bankare, sepse individi ka akses gjatë gjithë kohës. Pra edhe merr një interes, por nga ana tjetër ke mundësinë ta kesh paranë likuide. Ndërsa nëqoftëse nuk ke plane investimi, mund ta vendosësh në një obligacion qeveritar apo bono thesari të qeverisë, e cila ka normë interesi më të lartë sesa normat e interesit të depozitave. Varet nga planet financiare që ka secili. Ndërsa ata që janë të sofistikuar pastaj investojnë në kriptomonedha. Në kriptomonedha edhe ata që janë të sofistikuar duhet të jenë tepër të kujdesshëm. Tregjet e reja siç e kemi parë kanë një volatilitet (luhatje) të jashtëzakonshme. Vitin e kaluar ne pamë shembjen e Bitcoin. Gati 70% të vlerës e humbi. Ka filluar prapë rikuperimin, por tregjet e reja janë të pastabilizuara. Kështu që edhe investitorët e sofistikuar kanë probleme me investimin në këto tregje. Por ata i marrin vetë përsipër rreziqet.
Mira Kazhani: Jo nuk shqetësohemi! Ata që janë kurajozë kanë edhe marzhin e gabimit, të dështimit, të falimentit.
Çfarë i këshillon fëmijët e tu në lidhje me paranë? Të punojnë shumë? Të kursejnë shumë? Ta administrojnë mirë atë që kanë. Për shembull a është e rëndësishme që të bëjmë një llogari në fillim të muajit sa do prishim në ditë, çfarë do blejmë dhe çfarë nuk do blejmë? E themi, por nuk e bëjmë asnjëherë? Flas dhe për veten time këtu.
Selami Xhepa: Unë personalisht jam i shkollës së vjetër, pra i disiplinës së vjetër. I rregullave dhe i kujdesit. E thashë edhe njëherë, që edhe kur marr kredi për të ndihmuar përmirësimin e gjendjes së familjes, blej një makinë apo blejmë një shtëpi, apo një aset tjetër, sigurisht që kemi një disiplinë financiare. Nuk është që rendim direkt tek kredia dhe pastaj të ngrejmë duart përpjet. Natyrisht të njëjtën këshillë ua jap pa asnjë dyshim familjes time dhe fëmijëve të mi. Mendoj që duhet të jemi pak në kulturë protestante. Kultura protestante është kultura e disiplinës. Është kultura e njeriut që vjen në këtë botë për të lënë një trashëgimi dhe trashëgimia që mund t`i lëmë botës është përmes punës tonë. Ajo që mund të shtojmë. Kjo besoj prodhon mirëqenie edhe për familjen. Kam përshtypjen që të dy djemtë i kam jashtëzakonisht të disiplinuar, me sjellje shembullore në raport me paranë.
Mira Kazhani: Shokët e tyre si janë?
Selami Xhepa: Shokët e tyre nuk i njoh, se e kemi të vështirë të njohim dhe shokët tanë sot (qesh).
Mira Kazhani: Është e vështirë t`i njohim njerëzit ëë?
Selami Xhepa: Absolutisht që është bërë tepër e vështirë.
Mira Kazhani: Pse ka qenë dikur më e lehtë dhe është bërë tani më e vështirë?
Selami Xhepa: Po shoqëria sot kam përshtypjen është më atomistike, sidomos kur bëhet fjalë për brezin e ri. Brezi i ri sot komunikon me instrumente të tjera ndryshe nga komunikimet që kemi ne në shoqërinë tradicionale. Fëmijët sot komunikojnë me gjithkënd, por jo me prindin dhe me familjen. Kështu që është shumë e vështirë po nuk je pjesë e rrjeteve. Domethënë, ata që janë pjesë e rrjeteve, sot janë të përjashtuar. Kështu që në gjykimin tim është bërë një botë më e vështirë nga pikëpamja e komunikimit dhe kjo është kontradiktë e madhe. Se teknologjia na sjell afër dhe teknologjia na ndan kaq shumë. Shoqëritë e rrjeteve të Facebook-ut janë bërë si shoqëri të mbyllura, si shoqëri masonerie. Kjo është një gjë jointeresante, sepse në vend që të lehtësojë, ta bëjë komunikimin diçka masive, të arritshme për gjithë shoqërinë, në fakt njerëzit komunikojnë vetëm brenda grupeve të tyre. Kjo është kontradiktë e madhe e shoqërisë.
Mira Kazhani: Profesor, çfarë kupton nga studentët e tu? I duan gjërat shpejt? Si janë studentët shqiptarë? Janë të disiplinuar? E kanë këtë kulturën protestante nga familja dhe shoqëria? Apo i duan shpejt? Duan menjëherë një rrogë të mirë. Duan para.
Selami Xhepa: Kam përshtypjen që brezi i ri sot i kërkon gjërat shumë shpejt dhe kjo është pjesë e ndryshimit të madh që ka ndodhur në kulturën e shoqërisë tonë njerëzore dhe në qasjen sociologjike që ka shoqëria.
Mira Kazhani: S`kanë dhe faj! Marketingu, Instagrami, Facebooku, TikTok…
Selami Xhepa: Ekzakt. Duke qenë pjesë e presionit të madh global, sot njerëzit janë të ekspozuar. Dua të them që mediat historikisht kanë luajtur një rol jopozitiv, për të mos thënë negativ, duke ushqyer shoqërinë tonë me një lloj luksi, i cili është i pakapshëm për pjesën më të madhe të shoqërisë. Pse e kemi ne kaq të fortë sot fenomenin masiv të emigracionit. Se është normale, duke parë standardin e jetesës të grupeve të tyre shoqërore, të peer-s, të grupeve që ne i përkasim, kupton që një student në Shqipëri, kërkon të ketë të njëjtin standard si një student në Itali, ose në Gjermani. Është mëse normale që joshja që ky ka për të arritur të njëjtin standard brenda një kohe… mirëpo standardi i studentëve gjermanë është investim i brezave përgjatë historisë. Nuk është investim që ka ardhur vetëm thjesht prej tij. Kështu që studenti ynë apo të rinjtë tanë kërkojnë që të kenë të njëjtin standard siç e kanë dhe vendet e tjera. Kjo në histori ka krijuar gjithmonë një tension të madh midis asaj urisë shtrënguese. Vendet e varfëra kanë problemet e urisë shtrënguese dhe utopisë që marrim nga skenat e luksit, nga skenat e një jete…
Mira Kazhani: Është deri diku edhe fasadë ajo që vjen nga jashtë…
Selami Xhepa: Absolutisht, por fasada dhe marketingu fatkeqësisht këtë lloj roli po luan. Marketingu lindi si një shkencë për të ndihmuar konsumatorin, blerjen e konsumatorit, por tani është shndërruar në një instrument të krijimit të nevojave. Jo plotësim të nevojave, por po i krijon nevojat vetë. Pra krijon një varësi të konsumatorit nga gjërat që po promovohen sot.
Mira Kazhani: Kemi pasur ne shumë të pasur në historinë tonë? Nuk po flas për këto 30 vitet e fundit, se këta i njohim të gjithë.
Selami Xhepa: Ne kemi pasur një klasë aristokracie të pasurish përgjatë historisë. Disa familje të cilat njihen tashmë dhe në historinë e Shqipërisë. Ata kanë qenë edhe themeluesit e Bankës së Shqipërisë. Familjet Vlora etj, etj… Por problemi ynë është që këto familjet e pasura shqiptare nuk e shkrinë pasurinë në vendin e tyre. Pra ndërtuan vila të bukura, ndërtuan gjithë ekonominë e tyre jashtë Shqipërisë, në Galatasaray apo në pjesët e tjera të botës.
Mira Kazhani: Si ka mundësi?
Selami Xhepa: Në Shqipëri nuk lanë një trashëgimi të rëndësishme. Kam përshtypje që duke u ndjerë pjesë e perandorisë së asaj kohe, Shqipëria gjithmonë ka qenë në periferi të perandorive. Edhe në Perandorinë Otomane, ne ishim në periferinë e saj. Ishim përsëri nga provincat më pak të zhvilluara, më pak të vëna dorë nga pikëpamja e infrastrukturës etj, etj. Kështu që njerëzit e pasur kërkojnë të jetojnë siç janë sot brezi i ri, atje ku bëhet jeta, atje ku bëhet pasuria. Kështu që Stambolli ishte kryeqendra e botës dhe të gjithë e hodhën pasurinë e tyre në këtë pjesë të perandorisë. Fatkeqësisht nuk hodhëm dot rrënjët e kapitalizmit shqiptar. Kjo pastaj është pjesë e trashëgimisë tonë që vjen nga Perandoria Otomane ku kapitalizmi, revolucioni industrial, prekja e progresit që kapi Perëndimin, nuk u shtri dot në Lindje. Këtu edhe kapitalistët shqiptarë nuk arritën dot që të hidhnin bazat e protokapitalizmit. Edhe atëherë kur filluan, në periudhën e Mbretit Zog, në vitet `20 sidomos, pas viteve 1925 me krijimin e bankës së parë shqiptare, qe një periudhë shumë e shkurtër, sepse në fakt filluan të hidhen rrënjët e kapitalizmit në atë kohë, por qe një periudhë shumë e shkurtër, sepse në `29-ën ndodhi kriza globale, erdhi edhe në Shqipëri, e cila vazhdoi gjatë për hir të së vërtetës. Pastaj erdhi komunizmi që e transformoi komplet gjithë mendësinë dhe gjithë ligjësinë e zhvillimit të shoqërisë tonë.
Mira Kazhani: Nga e kuptoni ju profesor Selamiu kur shkoni në një vend të huaj që është një vend i zhvilluar apo jo? Për shembull, futesh në një qytet dhe gjërat e para që sheh.
Selami Xhepa: Gjëja e parë që shikon në një qytet të zhvilluar mendoj që është pamja arkitekturore e një qyteti. Që tek rregulli, që tek stacioni i treni, transporti publik, infrastruktura publike dhe nuk ka asnjë dyshim pastaj, tek sjellja e shoqërisë. Zhvillimi është kulturë në thelb të vet dhe kam përshtypjen që nuk mund të ketë asnjë komb të zhvilluar ekonomikisht pa një nivel të caktuar kulturor. Kështu që aty duket edhe civilizimi, që tek manierat e sjelljes në rrugë të qytetarit, tek qytetari, tek infrastruktura publike, gjithçka tjetër. Mendoj që kjo e tregon realisht madhështinë e një vendi dhe faktin se sa i zhvilluar është një vend. Në qoftëse shkon në Katar, në Kajro, Kajro duket një qytet jashtëzakonisht i vështirë për t`u orientuar, sepse në 8 lagje vetëm qendra është me gradaçela, gjithë pjesa tjetër është a thua se ke shkuar mbrapa në histori, në kohën e Jezu Krishtit. Duket një prapambetje shumë e theksuar dhe një ndarje e madhe sociale. Kështu që duket nga shumë elementë. Ai është një popull me kulturë, padyshim, sepse është qytetërimi i parë botëror ama fatkeqësisht ka ngelur një muzeum i qytetërimit të vjetër dhe nuk ka arritur të krijojë qytetërimin modern të kohëve tona.
The "Ze me Miran" podcast was supported by Credins Bank
*The right to repost is prohibited without the permission of the editor
Any misrepresentation of facts online will be prosecuted