Videopodcast

Lea Ypi, the teacher of Marxism who confessed Albanian communism to foreigners

Lea Ypi, the teacher of Marxism who confessed Albanian communism to foreigners


Transcribed interview

Mira Kazhani: I read on Twitter that you had just arrived in Tirana asking about a destination where to take your three children, what suggestions did you get and where did you end up?

Lea Ypi: In the end we sat in front of the TV because we do not have a TV at home, in London even when they come here, the TV is a circus so we did not go anywhere. They were with my grandmother, uncle and the suggestions I received were different. I was told about a Latitude indoor crawling center. I do not know what else I got.

Mira Kazhani: What did they see on TV, since we also have a terrible circus on TV?

Lea Ypi: Peppa Pig panë ato. Kaloi. Ishte një pasdite e zakonshme.

Mira Kazhani: Çfarë mendon për Tiranën, si është transformuar, si është zhvilluar në këto vite?

Lea Ypi: Nuk e njoh në fakt Tiranën, sepse unë jam rritur në Durrës edhe kam jetuar në Durrës, kështu që në Tiranë nuk kam shumë lidhje shpirtërore, siç kam me Durrësin. Për mua është një qytet-metropol i ri që vij edhe e shoh si turiste, si ai që e sheh për herë të parë, sepse kur familja ime ka lëvizur në Tiranë, unë kam ikur në Itali për shkollë. Kështu që më mungojnë ato vendet e kujtesës historike që të më lidhin, ose që të më kujtohen, ose që mos të më kujtohen.

Mira Kazhani: Përtej kujtesës dhe përtej faktit nëse je rritur apo jo këtu, e kisha fjalën si një pedagoge, si një intelektuale që ka ndërtuar jetën e saj jashtë vendit të saj dhe vjen, hyn në Tiranë dhe shikon. Për shembull, si Lea e majtë, si të duket me politikat e majta, si është zhvilluar Tirana? Është drejtuar më së shumti nga të majtë në këto 30 vite.

Lea Ypi: Mendoj se nuk ka të majtë në fakt në Shqipëri. Këtu quhet e majtë, por të paktën me të majtën që ndjek unë, që është një e majtë më parimore, me një lloj orientimi politik edhe social të ndryshëm, mua më duket se ajo që quhet e majtë në Shqipëri është pak a shumë edhe si e majta në vendet e tjera të Europës Perëndimore dhe Lindore, një forcë politike në fakt që nuk është as e majtë, as e djathtë edhe e djathta në fakt është as e djathtë dhe as e majtë.

Mira Kazhani: E vërtetë!

Lea Ypi: Ajo që mendoj unë është që këtu nuk ka forca politike që të kenë orientime ideologjike, ose të ndjekin bindjet politike dhe nuk më duket sikur ka pjesëmarrje dhe politikë që të jetë pjesëmarrje dhe përfshirje për të ndjekur parimet, ose për të ndjekur një ideal drejtësie shoqërore, ose një plan për shoqërinë që të dallohet nga ana e botëkuptimeve të ndryshme. Kështu që është e vështirë pak për mua që të orientohem. Në Shqipëri akoma më tepër, sepse nuk e ndjek politikën e përditshme. Jashtë shtetit është e vëshirë sepse edhe atje partitë politike i kanë humbur këto ndryshimet e botëkuptimeve, këto ndryshimet e thella dhe janë më tepër forca që përpiqen të fitojnë zgjedhjet, por pa e ditur mirë se për çfarë duhen fituar zgjedhjet dhe se si duhet ndryshuar shoqëria, pasi fitohen zgjedhjet. Kështu që është një orientim pragmatik që e kanë them, të gjitha forcat, kush më shumë e kush më pak, në të gjitha vendet dhe them se Shqipëria është pjesë e atij trendi. Kështu që kur vij këtu nuk është se ndjehem e përfaqësuar nga e majta këtu, të paktën jo nga e majta institucionale, ndoshta mund të ketë të majta në shoqërinë civile, ose në grupe më të vogla me të cilat mund të kem simpati për çështje të caktuara, por nuk ndjej një lloj përfaqësimi të përgjithshëm.

Mira Kazhani: Si e kupton Shqipërinë sociale, Shqipërinë e njerëzve që shikon në rrugë? Po dhe atë që shikon në ekran? Se the pak, me të drejtë, nuk ndihem shumë e orientuar dhe është krejt e kuptueshme. Është pak xhungël Shqipëria.

Lea Ypi: Mua më duket sikur ka vend që ka pabarazi shumë të theksuara, ka një lloj apatie politike të përgjithshme dhe një lloj mosbesimi edhe cinizmi për përfshirjen në politikë që është shumë shqetësues ose që të paktën mua më shqetëson. Kjo është një nga vështirësitë domethënë, mungesa e përfshirjes nga njëra anë dhe pabarazitë shoqërore nga ana tjetër, e bëjnë të vështirë përfaqësimin politik nga e gjithë shoqëria.

Mira Kazhani: Përgëzime për librin njëherë! Kam parë aq shumë Twitter-e për librin tënd edhe shoh njerëz që vijnë nga bota akademike në gjithë Europën. Të kam parë të listuar në media shumë prestigjioze. Vërtet ne na vjen mirë, sepse në fund të fundit është një vajzë shqiptare që ia ka dalë dhe ia ka dalë falë lirisë. Apo jo?

Lea Ypi: Po.

Mira Kazhani: Libri e di që është shkruar në anglisht fillimisht, po dhe në konceptin tënd Lea, ju deshët të shkruani një libër për lexuesin e huaj? Ky ka qenë qëllimi juaj? Që të tregoni komunizmin përmes historisë tuaj personale, rrëfimit personal të një fëmije për të huajt?

Lea Ypi: Në radhë të parë unë mendoj që lexuesit janë universal dhe letërsia është universale. Nuk besoj shumë në këto ndarjet nga ana kombëtare ose etnike. Nuk besoj te kufijtë që ndajnë lexuesit nga njëri tjetri. Mendoj se njerëzit kanë interesa bazuar në idetë e tyre dhe ne lexojmë nga gjithë bota dhe shkruajmë për të gjithë botën. Kështu që nuk kam pasur një lexues që të jetë në këtë anë të kufirit ose në atë anë të kufirit kur kam shkruar librin. E kam shkruar, siç kam thënë në fund të librit, në njëfarë mënyre për të shpjeguar disa gjëra që kishin lidhje me historinë time personale, disa gjëra që kishin lidhje me familjen, disa gjëra që kishin lidhje me vendin. Disa gjëra të tjera që kishin lidhje me zhvillimin tim intelektual, por gjithashtu unë besoj shumë fort se letërsia është vetëm interesante kur ajo përfaqëson njerëzit ose edhe artin në përgjithësi, kur përfaqëson të gjithë. Kështu që nuk më duket se historitë personale janë interesante nëqoftëse ato nuk flasin për çështje më të gjera dhe nëqoftëse nuk prekin debate më të përgjithshme.

Mira Kazhani: E di pse? Para disa kohësh kam intervistuar një aktor, është shumë simpatik, duhet ta takosh madje, me këto ardhjet në Shqipëri, quhet Amos Muji Zaharia dhe më dha një përgjigje shumë të mirë për filmat shqiptarë. Ne kemi ngecur shumë tek komunizmi. Edhe mediat e huaja janë shumë të tërhequra nga tema e komunizmit. E kemi si një atraksion turistik, historik, thuaje si të duash. Edhe janë gjëra që i joshin shumë të huajt dhe ajo që doja të bëja diferencën kur ju pyeta për librin dhe për temën e komunizmit, dua ta ndaj dhe ta kuptoj, fama e librit, suksesi i librit, ka të bëjë me komunizmin apo pati të bëjë veçanërisht me personalitetin dhe me stilin tënd? Si e ke lexuar ti? Unë do doja të ishit ju, jo vetëm komunizmi.

Lea Ypi: Ato janë të gjitha bashkë. Vetëm gjysma e librit është për komunizmin në fakt, madje më pak se gjysma, sepse libri fillon me këtë periudhën e tranzicionit, me fillimin e viteve ’90 dhe dy kapitujt e parë janë një lloj orientimi për lexuesin për nëntorin e ’90-ës. Siç e thashë vetëm pjesa e parë e librit, libri është i ndarë në dy pjesë. Ka një pjesë në të cilën zhvillohen dhe tregohen ngjarjet e Shqipërisë komuniste dhe një pjesë tjetër të Shqipërisë të pas ’90-ës.

Mira Kazhani: Post-komuniste. E kam lexuar librin.

Lea Ypi: Ajo që përmendet shpesh në vlerësimet e librit është fakti që ai libër shpjegon zhvillimin jo vetëm të Shqipërisë, por edhe të Europës Lindore, pas ’90-ës duke e parë si para, ashtu edhe mbrapa. Pra një shikim që është si retrospektivë, ashtu edhe perspektivë. Dhe kjo bën që nëpërmjet historisë së të kaluarës, të shpjegohen shumë çështje shoqërore, politike, jo vetëm të Shqipërisë, por të gjithë Europës Lindore në përgjithësi që e ka kaluar në mënyra të ndryshme këtë periudhën e tranzicionit. Interesi është sidomos për faktin që në vendet e Europës Lindore ka një lloj refuzimi të përgjthshëm të Demokracisë Liberale Perëndimore. Ajo që mediat e huaja nuk shpjegojnë dot është si ka mundësi që në vende të dala nga një periudhë komuniste, me një shtypje kaq të fortë të lirisë, të ketë një refuzim të këtyre lirive të ardhura në vitet ’90, deri në pikën kur njerëzit bëhen ose nostalgjikë, ose kërkojnë zgjidhje shoqërore të një natyre autoritare ose populiste. Kjo është një çështje në përgjigje të së cilës janë mediat si në vendet përkatëse, por sidomos edhe mediat ndërkombëtare në Perëndim. Një nga arsyet që libri është vlerësuar në kritikat e huaja është fakti që i ka dhënë një lloj çelësi interpretimi duke shpjeguar si të kaluarën komuniste, ashtu edhe të tashmen liberale, kapitaliste, jo vetëm të Shqipërisë, por të Shqipërisë si një fenomen ekstrem në njëfarë mënyre, i të dyjave, por që nuk është vetëm i Shqipërisë, i përket një zone të tërë. Ajo që në njëfarë mënyre është interesante dhe pak e çuditshme, është që kush e lexon librin mua shpesh jashtë shtetit më thotë:” Ou edhe unë kështu kam qenë në Rumani. Edhe familja ime i ka kaluar këto.” Ose marr shpesh letra apo email-e nga lexues më thonë: “Unë jam nga ish-Bashkimi Sovjetik. Kam jetuar në Uzbekistan. Edhe Uzbekistani ka qenë si Shqipëria”. Një nga koleget e mia të shtëpisë botuese në Angli më ka thënë që prindërit e mi janë nga Vietmani, por unë nuk e kam njohur ndonjëherë Vietmamin, por kur e kanë lexuar prindërit librin, më kanë thënë që edhe Vietnami ka qenë njësoj si Shqipëria.

Mira Kazhani: E vërtetë? Vetëm mua Stalini nuk më është dukur kurrë i bukur.

Lea Ypi: Ndoshta nuk e mban mend, se ideologjia të bën që gjërat t`i shohësh… Ajo pjesa e Stalinit ku përshkruhet buzëqeshja e Stalinit në libër ka një stil autoironik dhe në përgjithësi gjithë libri ka këtë stilin ironik nëpërmjet të cilit mundohet që të hidhet dritë mbi fenomene të ndryshme.

Po xhaxhi Enver të është dukur i bukur?

Mira Kazhani: Po, më është dukur i bukur. Për kohën, për atë nocionin e bukurisë, i gjatë, shtatlartë. Ahmet Zogu ka qenë i bukur, i pashëm gjithashtu.

Lea Ypi: Përshkrimet në libër nuk kanë qenë përshkrime që duhet të ishin të vërteta, realiste janë përshkrime që kanë një lloj simbolike edhe ironie.

Mira Kazhani: Ka element ‘fiction’ në libër Lea?

Lea Ypi: Po natyrisht. Dhe kjo është një gjë tjetër që ndoshta duhet shpjeguar pak, sepse në letërsinë bashkëkohore, edhe njëherë kufiri midis ‘fiction’ dhe ‘non-fiction’ po bëhet gjithnjë e më poroz, më pak i qartë. Një nga shkrimtaret që kam lexuar kohët e fundit Maria Stepanova, nuk e di a e keni lexuar, është një libër “In memory of memory”, ai ka konkuruar edhe për një çmim për non-fiction edhe tek Booker Prize që është një çmim për fiction. Pra, në përgjithësi ky është një rrëfim autobiografik që ka disa elementë të vërtetë, por që përpiqet në fakt, më tepër nëpërmjet zgjedhjes së elementëve të trajtojë çështje filozofike të ndryshme dhe çështje sociale të ndryshme. Për shembull ka një kapitull për emigracionin, një kapitull për çështjet e barazisë gjinore. Ka një kapitull për problemet e pabarazisë shoqërore.

Mira Kazhani: A do duhej ta kishe shkruar diku për shembull që ky është një fiction dhe kjo frazë është thjesht ironi? Disa shpjegime të vogla, do duhej të ishin bërë në libër? Se prej atyre ndoshta ka pasur edhe keqkuptime, kritika?

Lea Ypi: Jo, unë them se kjo është mënyra për ta shkatërruar një vepër letrare, që të japësh shpjegime. Bukuria e artit është që është i hapur dhe që i jep lirinë atij që shkruan apo krijon dhe atij që e interpreton që të hyjë në dialog me veprën. Dhe sa më shumë që autori apo artisti të shpjegojë, aq më pak ai që e percepton veprën e artit është i lirë që të interpretojë. Unë nuk doja që të shkruajë një libër për lirinë në mënyrë që ta kufizonte lexuesin. Pra doja të shkruaja një libër që të ishte qëllimisht i dyanshëm, të mund të intepretohej në mënyra të ndryshme, t`i jepte lexuesit mundësinë për të hyrë në çështjet që prek libri me kujtimet e veta, bindjet e veta politike.

Mira Kazhani: Dhe me lirinë tënde për të shprehur opinionin dhe për të rrëfyer historinë tënde.

Lea Ypi: Ka edhe diçka tjetër që dua ta shpjegoj. Të gjithë librat e mi deri tani kanë qenë libra akademikë-filozofikë dhe zakonisht kur shkruhen libra filozofie fillohen duke thënë: Kjo është teza ime. Këto janë konkluzionet që unë nxjerr. Këto janë kundërshtimet që mund të ngrihen ndaj veprës time dhe për këtë arsye kam të drejtë. Dhe kur ti vendos që të shkruash një vepër të një karakteri letrar më tepër, ai është edhe filozofik, por një vepër arti po themi, pra jo akademike, vepër jo që të ketë qëllim bindjen e lexuesit, por që të ketë këtë lloj ftese për të hyrë në dialog me veprën, atëherë duhet bërë pak e kundërta e asaj që kam bërë me veprat e mia filozofike, pra që të shpjegoj temën, tezën.

Mira Kazhani: E kuptoj. Kjo ka qenë zgjedhja jote dhe i shkon deri në fund. Shkojmë pak tek promovimi dhe dua të kuptoj nëse ai format promovimi ishte zgjedhja juaj. Kam qenë atë ditë në promovim, por nuk jemi takuar. Drejt Lea, prisja në promovimin tuaj më shumë shkrimtarë, më shumë gazetarë, më shumë kritikë në raport me pushtetin. Pse ju bëtë atë zgjedhje që me dashje apo pa dashje u shfaqët, u prezantuat për shqiptarët e reshtuar?

Lea Ypi: Në radhë të parë nuk është e drejtë që nuk kanë qenë aty shkrimtarë, intelektualë, gazetarë.

Mira Kazhani: Raporti thashë, raporti mes pushtetarëve dhe gazetarëve e njerëzve dashamirës të librit nuk ishte besoj proporcional.

Lea Ypi: Po tani mund të flasim me numra. Kanë qenë 120 të ftuar dhe nga këta mund të kem pasur besoj 15 politikanë, ose njerëz të pushtetit.

Mira Kazhani: Aq ka politika.

Lea Ypi: Mirë, tani unë nuk e njoh. Thashë nuk kam qenë në Shqipëri dhe ajo që më bëri përshtypje mua në fakti ishte fakti që një sallë me 120 vetë, dhe unë akoma nuk e kam kuptuar mirë këtë debatin rreth promovimit të librit, sepse libri u bë 2 muaj e ca që është promovuar. Unë ndërkohë kam bërë 50 a 60 promovime në vende të ndryshme dhe ky ka qenë një nga eventet që janë bërë për librin dhe nuk e kuptoj sesi vazhdon akoma debati i promovimit. Për mua është një mister ky.

Mira Kazhani: Mund të ta shpjegoj pak si njeri që jetoj në Shqipëri? Dhe e njoh pak Shqipërinë.

Lea Ypi: Po, të them perceptimin tim dhe pastaj ma shpjego. Mund të bëjmë debat.

Mira Kazhani: Se doja të ta shpjegoja.

Lea Ypi: Ajo që më bëri mua përshtypje ishte që promovimin si në çdo vend tjetër e ka organizuar shtëpia botuese. Autori zakonisht merr pjesë, por ftesat dërgohen nga shtëpia botuese, çdo gjë, por normalisht me konsensin e autorit. Nuk është që kishte njeri që unë nuk doja që të ftohej. Ajo që më bëri mua përshtypje ishte që në një promovim me 120 veta, kamerat t`i drejtohen politikanëve, vëmendjen e marrin politikanët dhe i gjithë debati nuk bëhet për librin, për idetë e librit për çfarë përshkruan libri, por kush është aty. Për mua ka qenë shumë shqetësuese kjo sepse ishte një lloj kulti i imazhit dhe kulti i individit që nuk e dija që ishte. Edhe kur kam ndjekur debatet mbrapa që thoshin, ishte filani apo tjetri, për mua ishin aty si lexues, si njerëz që kishin interes për temat e librit, ishte mirë që kishte politikanë edhe nga e majta, sepse libri im ka një qasje shumë kritike ndaj të majtës institucionale dhe madje përfundon me një thirrje anti-sistemi, pra thirrje kritike e kështu që për mua ishte shumë mirë që të kishte lexues të ndryshëm që të angazhoheshin, që të tërhiqnin idetë e librit dhe këto pastaj debatet e tjera nuk i kam kuptuar shumë mirë.

Mira Kazhani: Njerëzit që ishin aty, përfshirë edhe mua, mbase ne të gjithë këtu në Shqipëri vuajmë nga kulti i individit, ajo që presim nga njerëzit që vijnë nga bota e zhvilluar, për shembull ju vini nga Londra, jeni padagoge atje, jemi mësuar të lexojmë dhe të shohim që intelektualët në përgjithësi janë kritikë me pushtetin.

Lea Ypi: Është e vërtetë që intelektualët dhe artistët kur duhet të jenë janë kritikë ndaj pushtetit dhe janë në veprat e tyre, pra me shkrimet e tyre. Dhe unë jam shumë kritike ndaj pushtetit, ndaj politikave të ndryshme në botë, të majta. Edhe në Angli, edhe në Shtetet e Bashkuara, edhe në Shqipëri, flas, hyj në dialog me njerëz me të cilët, bie, nuk bie dakord nga ana politike. Pra për mendimin tim ka një ndryshimin shumë të rëndësishëm midis asaj që ti shkruan dhe faktit që pasi ti e ke shkruar diçka dhe pasi ua shërben dhe ia jep publikut e lexuesit e marrin në dorë nga të gjitha anët, nga çdolloj prejardhje shoqërore, me çfarëdolloj pozicioni politik, ka një ndryshim midis asaj dhe faktit që ti nuk flet, ose nuk hyn në dialog, ose nuk del. Është një debat i përgjithshëm për mendimin tim rreth përfshirjes së artit dhe mënyrës sesi artistët dhe intelektualët duhet të komunikojnë me pushtetin që i aplikohet të gjitha vendeve të botës, që natyrisht është një debat që ndodh në vetëdijen që arti është pjesë e shoqërisë dhe nga ana politike dhe ekonomike është shumë e vështirë për artistët të mos angazhohen fare. Në fund të fundit strukturat nëpërmjet të cilave ne shkruajmë dhe prodhojmë janë ato të pushtetit dhe kjo ndodh edhe në Angli me “Penguin Press”. Unë nuk e kam parë këtë. Prandaj edhe ndoshta më ka bërë shumë përshtypje në Shqipëri, sepse në Angli kam pasur në përurim kur bëmë lançimin e librit politikanë konservatorë, kam miq nga shtëpia e Lordëve me të cilët nuk kam fare asnjëlloj dakordësie nga ana politike, por me të cilët mund të komunikoj dhe më duket gjë shumë e mirë që të komunikosh përtej bindjeve politike. Akoma nuk po e kuptoj shqetësimin.

Mira Kazhani: Kopertina me Coca-Cola-n mua më ka pëlqyer shumë. A mund ta di autorin?

Lea Ypi: Ka qenë edhe aty një grafikë e “Penguin Press”. Nuk ia mbaj mend emrin tani. Po ta them, do ta them gabim. Kështu që më mirë mos ta them emrin.

Mira Kazhani: Pse e ndryshove për versionin në shqip dhe a mund ta dimë autorin e kopertinës në shqip?

Lea Ypi: Nuk e di as shqip të them të drejtën, sepse edhe aty ishte një grafikë e bërë me shtëpinë botuese, kështu që zakonisht autori nuk ka lidhje të drejtpërdrejt me grafikën.

Mira Kazhani: Ok, vetëm që ta dish isha fanse e Coca-Cola-s.

Lea Ypi: Në vende të ndryshme ka pasur kopertina të ndryshme. Meqë në Shqipëri ishte më i qartë konteksti, ideja ishte që të kishte një fotografi timen. Kjo është një vajzë e vogël me shall pionieri që në fakt jam unë.

Mira Kazhani: Mbi mustaqet e Stalinit. Nuk e di. Nuk është se do isha shumë dakord. Është çështje shijesh.

Lea Ypi: Janë shije të ndryshme dhe zakonisht unë i kam dhënë liri të plotë shtëpisë botuese. Nuk kam ndërhyrë në asnjë nga kopertinat. Për shembull kopertina në Shtetet e Bashkuara të Amerikës është me Stalinit, me kokën e prerë dhe ngjyra nuk është se më pëlqente shumë, por nuk u kam hyrë kopertinave. Nuk jam marrë se janë 18 botime.

Mira Kazhani: Dhe shumë suksese, u shtofshin! Le të bëhen më shumë!

Liria! Liria është në fakt e gjithë fija që shoqëron librin tuaj. Që me periudhën komuniste, me vitet `90 anti komuniste e deri tani. Ka pasur disa qëndrime për çështjen e barazimit të epokave në raport me lirinë në librin tuaj Lea. Nuk bëj pjesë të paktën në bindjet e mia tek liberalët, por ama e mendoj që nuk mund të ketë një barazim mes mungesës së lirisë në diktaturë, asesi, në asnjë sistem tjetër. Unë besoj që pavarësisht të gjithave, edhe sikur shteti mund të mos më ofrojë asgjë, nëse e dua e arrij diçka dhe madje juve ju shoh një produkt suksesi të lirisë tuaj.

Lea Ypi: Po, ndoshta është mirë që ta filloj me këtë të fundit, sepse është një përgjithësim shumë interesant, kur ti fillon me një individ, merr atë individ si histori suksesi dhe thua ky është modeli që na vërteton suksesin e shoqërisë në të cilën ai individ jeton. Ky vlerësim varet nga biografia e atij individi. Për shembull, një nga personazhet për të cilin unë flas në libër është një shoqja ime e fëmijërisë, Elona, e cila pati një jetë shumë të hidhur dhe shumë tragjike pas viteve ’90, të cilën nuk do ta kishte pasur ndoshta në vitet ’80. Ajo nuk është histori suksesi. Ajo është moshatarja ime, shoqja ime, ka qenë me mua në klasë, merrte të njëjtat nota, kishim prejardhje të ndryshme familjare, por unë them se nuk më duket shumë interesante kur ne i ndërtojmë vlerësimet e shoqërive në të cilat jetojmë duke marrë parasysh kategori të veçanta. Për shembull nga një individ, bëjmë një përgjithësim shoqëror dhe themi: Lea ka qenë e suksesshme, pra kjo është një shoqëri e suksesshme. Ose Elona është e dështuar, pra kjo është një shoqëri e dështuar.

Mira Kazhani: Jo, nuk e kisha kështu. E kisha tek liria, domethënë pavarësisht të gjithave, në diktaturë nuk e ke lirinë për të bërë diçka.

Lea Ypi: Unë nuk i kam krahasuar këto dy sisteme me njëri-tjetrin dhe them se kjo nuk është një gjë shumë e frytshme për t`u bërë. Që ti të krahasosh vende të ndryshme, apo epoka të ndryshme me njëra-tjetrën. Siç nuk krahasojmë Shqipërinë me Norvegjinë, ose për mendimin tim siç nuk duhet të krahasojmë. Për mendimin tim çdo shoqëri si në kohë, ashtu edhe në hapësirë ka metrikën e vet të zhvillimit dhe të zhvillimit të lirisë. Pra ajo që unë nuk kam bërë në libër është që të them, dhe besoj që nuk duhet bërë, megjithatë lexues të ndryshëm e lexojnë në mënyra të ndryshme librin dhe unë nuk dua t`i vë kufizime në mënyrën si e interpretojnë, ajo që them se nuk ia vlen të bëhet është të thuash që ishim më të lirë ose më pak të lirë në komunizëm apo në demokraci, ose në kapitalizëm. Unë mendoj që çdo sistem shoqëror ka bindjet e tij dhe ato angazhimet e tij politike dhe ai sistem duhet vlerësuar në mënyrën sesi u shërben njerëzve të cilëve u premton përfaqësi në atë periudhë të caktuar. Ajo që kam thënë unë është që të dyja sistemet kanë dështuar. Them se në të dyja sistemet ka mungesa të theksuara lirie që kanë të bëjnë me faktin që ajo shpërndahet në mënyrë të pabarabartë në shtresa të ndryshme shoqërore. Pra ka shtresa shoqërore që nuk e gjejnë lirinë në këtë sistem. Për këtë jam e bindur. Edhe në Shqipëri ne filluam duke parë, duke folur për mënyrën sesi ka njerëz që kanë mundësi të ndryshme, dhe duke pasur mundësi të ndryshme nuk kanë shanse të barabarta dhe duke pasur shanse të pabarabarta nuk kanë edhe mundësi që ta arrijnë lirinë në mënyrë të njëjtë.

Mira Kazhani: Prita që në libër të mos flitej vetëm për lirinë, por ju si Lea e majtë të kishit rrokur më shumë tema për pabarazinë, pasigurinë, padrejtësinë. M`u duk sikur munguan këto. Janë për një libër të dytë?

Lea Ypi: Këtu janë dy pyetje bashkë në fakt. E para është që unë kam qenë e bindur nga ana filozofike që e majta, pra teoritë socialiste, për intelektual po flas dhe ato liberale kanë të përbashkët interesin ndaj lirisë. Dhe arsyeja për të cilën kam folur për lirinë është se jam e bindur që ka një lloj kritike të këtyre teorive demokratike radikale, teorive të majta, që ato janë teori që i kushtohen barazisë dhe që kërkojnë barazinë, ndërkohë që teoritë liberale i kushtohen lirisë. Nga ana fizolofike për mendimin tim kjo është e gabuar. Ato kanë një rrënjë të përbashkët në këtë interesin ndaj lirisë dhe kritikat që i vijnë kësaj tradite liberale nga kjo traditë po themi demokratike, radikale, socialiste etj, është pikërisht që shoqëritë liberale nuk e realizojnë premtimin e lirisë që u japin njerëzve dhe shoqërive në të cilat ato zbatohen. Kjo është njëra pjesë e përgjigjes. Pjesa tjetër e përgjigjes është që librin e kam mbyllur në moshën 18-vjeçare, sepse ishte një lloj roman rritje, roman formimi dhe mbyllet historia me arritjen e pjekurisë së personazhit kryesor. Tani jam duke diskutuar vazhdimin e librit dhe një nga idetë për të cilat kemi folur me redaktoren time në Angli ka qenë ideja e një libri të dytë me titullin “Të barabartë”, në të cilin do të diskutohen këto temat e emigracionit, të barazisë edhe të takimit midis dy shoqërive. Pjesa ime e dytë e jetës ka qenë në Itali këshu që ka qenë takimi midis atij që shkon nga Shqipëria dhe që gjendet papritur në perëndim dhe ideja sesi e gjen barazinë në këtë kontekst rë ri.

Mira Kazhani: Lea, të bie në sy hendeku i pabarazinë në Shqipëri kur vjen?

Lea Ypi: Është shumë shqetësues dhe është shqetësues gjithandej në fakt. Mua më bën përshtypje akoma më tepër në Angli, sepse unë jetoj në Angli dhe në Shqipëri në njëfarë mënyre ka një lloj ndërgjegjësimi për këtë lloj pabarazie, ndërsa njerëzit mesa kuptoj kanë një lloj vetëdije që kjo është një shoqëri shumë e shtresëzuar. Ndërsa shoh që këtu ka shumë njerëz që shohin botën jashtë Shqipërisë sikur ajo në fakt nuk i ka këto problemet e pabarazisë. Unë shpesh me fëmijët e mi në Londër, ditën e dielë, për t`i treguar për pabarazitë, i sjell në Shqipëri, ose udhëtojmë jashtë shtetit, por për t`i treguar pabarazitë, për t`i ndërgjegjësuar nga ana shoqërore ne shpesh marrim një linjë autobusi, nga aty ku jetojmë në periferi të Londrës dhe i çojmë në një zonë të Londrës që në fakt kur hyn aty nuk duket më si qendra e Londrës. Je në një vend komplet tjetër. Me mjete publike të shkatërruara, me shtëpi jo të mirëmbajtura. Një ndarje e shoqërisë, një shtresëzim ku kuptohen pavarazitë shoqërore dhe aty. Unë do doja shumë që të kishte lëvizje shoqërore.

Mira Kazhani: Nuk besoj që i çon çdo të diel këtu?

Lea Ypi: Jo çdo të diel, por herë pas here për t`i kujtuar, sepse ato jetojnë në një familje të privilegjuar në njëfarë mënyre në Angli.

Mira Kazhani: Ju jeni të pasur si familje Lea? Jetoni me rroga shumë të mira? (pyetje shqiptare tipike)

Lea Ypi: Ne jetojmë me rroga shumë të mira dhe me dëshirën shumë të madhe për të paguar shumë më tepër taksa sesa paguajmë në mënyrë që një pjesë nga ajo rroga që marrim t`i kthehet shtetit.

Mira Kazhani: Si është rroga e një akademiku atje? Si variojnë? E një gazetari, e një drejtori televizioni?

Lea Ypi: Nuk janë si ato rrogat që kanë dalë këtu në Shqipëri (qesh). Nuk ka. Janë më të ulta. Megjithatë ka edhe një gjë tjetër, që aty rrogat jepen nëpërmjet meritës dhe shumë shpesh ka edhe aty ndarje shumë të mëdha dhe ka rroga për ata që nuk e kanë punën fikse në universitet dhe që janë rroga shumë të ulëta dhe janë rrogat e atyre që janë në shkallët më të larta të akademisë ose që janë të lidhura me suksesin. Pra ka edhe aty një pabarazi shumë të madhe në ndarjen e të ardhurave, edhe midis akademikëve. Një nga debatet shumë të rëndësishme që është ngritur në Akademinë Angleze, sidomos në Britaninë e Madhe, por edhe në Amerikë në përgjithësi, kohët e fundit sidomos pas disa reformave universitare që janë bërë aty, universiteti është i ndarë në dy shtresa: në një shtresë akademikësh që vetëm bën kërkim dhe në një shtresë akademikësh që merret sidomos me mësimdhënie dhe ata që merren me mësimdhënie kanë më shumë orë pune, më shumë kohëzgjatje, më shumë kohë pune dhe marrin rroga më të ulëta. Pra ka edhe aty një lloj pabarazie dhe dy kanale nëpërmjet të cilëve shihet në mënyrë të vogël, në një mikrobotë mund të shohësh edhe problemet e përgjithshme.

Mira Kazhani: Është një skandal publikimi i pagave sepse janë të dhëna private në Norvegji për shembull ishin të gjitha publike, por është në Norvegji ama. Të bëri përshtypje?

Lea Ypi: Një pjesë e imja ishte e lumtur që u panë që ishin këto rroga, sepse është edhe një lloj ndërgjegjësimi shoqëror. Puna e njerëzve është e shpërndarë në mënyrë të barabartë. Unë them se ka shumë familje në Shqipëri që nënat ose baballarët punojnë tre punë, paguhen pak dhe është mirë që ata që shohin që ka të tjerë që marrin shumë më tepër, fitojnë shumë më tepër.

Mira Kazhani: Po kjo bombë sociale mund të shërbejë për një baraza sociale? Do ta ndihmojë ky moment, ky skandal në thonjëza e pa thonjëza po të duam, që Shqipëria të orientohet disi, të krijohet një lloj barazie? Pati nga ata Lea që menduan se pas këtij publikimi qëndron një Robin Hood që beson tek barazia sociale.

Lea Ypi: Unë mendoj se aty janë dy elemente. Nga njëra anë po ndihmon informacionin, nga ana tjetër informacioni është i padobishëm nëqoftëse nuk ka forca politike që të arrijnë ta transmetojnë atë informacion në një program dhe në një platformë ndryshimi shoqëror. Mua nuk më duket sikur në Shqipëri ka për momentin forca politike që ta bëjnë këtë, që të duan ta bëjnë këtë dhe nga njëra anë them se është pozitive që të jenë këto të dhëna. Unë për veten time do të isha në favor që rrogat të botohen, të jenë publike, them se informacioni u shërben të gjithëve dhe është një çështje transparence. Dhe ajo liri e marrjes së informacionit që nuk e shoh si negative, përkundrazi më duket pozitive. Dhe ju e përmendët që në vendet skandinave kjo transparenca në dhënien e informacionit është shumë e mirë. Unë edhe në LSI për shembull (në institucionin tim në universitet) kemi një website ku mund të shihen shtresat e rrogave. Domethënë ti e sheh se sa paguhet një profesor, se sa paguhet një asistent, sa paguhet dikush që është në mes, sa paguhet dikush që merr doktoratën. Pra këto janë të botuara. Nuk duhet të dalin me këto mënyra të Robin Hood-it. Unë them se nga njëra anë është informacioni dhe të dhënat e informacionit dhe nga ana tjetër me atë informacion duhet të ndërtohet një program politik ndryshimi.

Mira Kazhani: Po udhëton shpesh drejt Shqipërisë. Po vjen shpesh për vizita, rri disa ditë, kthehesh sërish në Londër dhe ndoshta po e njeh disi më shumë, në këtë periudhë suksesi dhe fame tënden në Shqipëri, çfarë të ka shqetësuar mes kritikave dhe mendimeve ndryshe dhe atyre shokëve që shfaqen nga askundi, njerëz që duan të marrim një llokmë nga suksesi yt, që duan të asociohen me ty? Nuk e di, të bezdisin? Çfarë gjërash të bezdisin këtu? Të shqetësojnë, të bëjnë përshtypje, të bëjnë dhe për të qeshur mbase?

Lea Ypi: Nuk më bezdis asgjë, përkundrazi unë jam shumë e lumtur që në njëfarë mënyre pas kaq kohësh kam arritur të kem prapë lidhje me Shqipërisë, të vij shpesh. Nuk e di sesa kohë do vazhdoj të vij, sepse ka qenë kjo periudha e librit dhe e faktit që Shqipëria ka qenë në qendër të librit. Në përgjithësi kanë qenë kthime shumë pozitive. Kam njohur njerëz të rinj. Kam bërë shokë, ose shoqe të reja. Kam krijuar miqësi intelektuale të reja. Ka qenë një kthim për mendimin tim pozitiv. Nuk ka asgjë që më shqetëson, kritikat mua më gëzojnë. Jam shumë e lumtur. Do të isha shumë e lumtur sikur libri të bëhej pjesë e një debati më të gjerë. Dëshira ime do të ishte që kur bëhet debat për librin, të jetë lexuar. Që njerëzit të diskutojnë me një bazë intelektuale, pra të mos jenë vetëm ‘çfarë ka dashur të thotë’, ose të ketë ato teoritë e komplotit që të mos mundohen të lexojnë përtej.

Mira Kazhani: Nuk e kisha vetëm tek kritikat. Nuk besoj që një pedagoge, një akademike si ju ta ketë shumë problem kritikën. Në kuptimin e mirë të argëton. E vë trurin në punë më shumë. E kisha fjalën për servilizmat e botës që janë kudo.

Lea Ypi: Tani varet, për pjesën e parë. Varet nga kritika, sepse ka disa kritika që nuk e vënë trurin në punë sepse janë sipërfaqësore, ose nuk kanë baza, nuk të stimulojnë dhe ka kritika të tjera që janë më interesante me të cilat mund të angazhohesh dhe për këtë filluam duke folur për debatin dhe rëndësinë e dialogut. Për servilizmat nuk e di, nuk më duket. Unë gjithmonë shoh të mirën tek njerëzit. Ndoshta nuk e shoh servilizmin. Më duket sikur njerëzit kanë interes për veprën, kanë interes për autorin. Unë jam gjithmonë shumë e lumtur të diskutoj me të gjithë njerëzit. Nuk e shoh me dyshim as pozitiven, as negativen. Do doja që për mendimin tim debati dhe shkëmbimi u shërben më mirë të dyja palëve nëqoftëse ka bazë dhe nëqoftëse është një debat që thellohet dhe që nuk vetëm çfarë u bë tek promovimi, kush erdhi, kush iku, kush hyri, kush doli. Janë ca gjëra që më duken shumë sipërfaqësore dhe nuk i shërbejnë projektit në përgjithësi. Janë ca gjëra që kur përsëriten, nuk i kam bezdi fare, sepse unë jam shumë e lumtur që të diskutoj me të gjithë, por më duket sikur shkon koha për këto gjëra që nuk janë produktive, ndërkohë që ajo kohë mund të ishte përdorur për tema të ndryshme, për të folur për kapituj të caktuar të librit, ose për të folur për pjesë të ndryshme filozofike, për gjëra që janë thënë. Ndërkohë që kjo ka qenë e limituar në Shqipëri në krahasim me vendet e tjera dhe më ka ardhur pak keq. Ndërkohë që nuk është shqetësim.

Mira Kazhani: Intervistën bashkë e kemi bërë pasi unë kam lexuar librin. Të jem e sinqertë me ju Lea jam stepur fillimisht dhe nuk kam dashur të bindem me ata që po ju lëvdonin apo me ata që po ju kritikonin. Zgjedhja duhet të ishte shumë personale, nga njohja ime. Edhe për një arsye tjetër që është një fenomen që ndodh këtu, që vijnë shumë nga jashtë dhe ju që jetoni jashtë dhe vini këtu, vini të paketuar shumë mirë, sepse në një kuptim nuk jeni bërë pis me ambientin këtu, nuk i përkisni luftërave tona, betejave të këtushme, që ndonjëherë të japin shumë informacion dhe të ekspozojnë me realitetin. Ka pasur figura që kanë ardhur nga koorporata të mëdha shumë të suksesshme dhe kanë ikur me të katërta nga Shqipëria, sikundër janë futur në jetën publike për shembull, para tre vitesh patëm një ministër të Jashtëm të komanduar, i cili lexonte shumë Kant-in, e frymëzonte Kant-i dhe për të u bënë emisione. U bënë emisione se sa gjeni ishte dhe vetëm teatër nuk u vu për të dhe iku pa lënë asnjë lloj gjurme, për të mos thënë pa shkëlqim. Dhe kur vijnë njerëz nga jashtë ka një lloj stepie për të kuptuar çfarë është ky njeriu, vlen? Apo është thjesht se kështu po na thonë analistët e programeve politike? Kështu që pasi kam lexuar librin tënd realisht më pëlqen libri shumë. Nuk do thoja që kam kritika. Janë histori që ne i kemi ndarë. Më duket padyshim shumë interesant për lexuesin e huaj sepse ata nuk e kanë jetuar bukën dhe gjalp edhe me sheqer dhe me vaj e me sheqer, ato gjëra të vogla të jetës tonë që kanë qenë dhe në vitet ’80 dhe në vitet ’90. Jam si gazetare shumë e kënaqur që një vajzë shqiptare, pedagoge shqiptare ka repost-e dhe post-e në Twitter nga figura me peshë. Shqipërisë i bën shumë punë kjo. Pritshmëria që ju të vini këtu dhe të mbani qëndrime të distancuara nga gjithë të tjerët do të jetë gjithmonë e më e lartë. Kemi shumë nevojë për personazhe që vijnë dhe nuk asociohen me askënd këtu, por vetëm me shqiptarët dhe me interesin e shoqërisë. Kjo ndoshta është arsyeja që dikush ju ka pyetur apo edhe unë sot ju pyeta për promovimin apo edhe dikush tjetër. Ne ndoshta nuk e kemi aq të lehtë të jemi të lirë, por ju po. Është thjesht pritshmëri në kuptimin e mirë.

Lea Ypi: Unë e kuptoj shumë mirë këtë, por do të thosha që kjo vlerësohet duke parë atë që dikush thotë dhe shkruan. Jo duke parë me kë ulet dhe me kë flet.

Mira Kazhani: Por jo të gjithë e lexojnë librin, për këtë arsye. Për ata që nuk e kanë lexuar dhe thjesht ju njohin si figurë, sepse intelektuali ka vlerë edhe në një shkrim që bën, edhe në një status. Është mendimi im.

Lea Ypi: Po, unë e kuptoj këtë. Sinqerisht nuk e kuptoj shqetësimin me kë flet, me kë rri dhe me kë pi kafe. Njeriu ka shoqëri të ndryshme, debate të ndryshme, dialogje me njerëz të ndryshëm.

Mira Kazhani: Jo, jo, s`na vjen asnjë e keqe nga dialogu. Nuk e kishim aty.

Lea Ypi: Nuk e kuptoj këtë idenë që ti duhet të mbash qëndrim edhe t`i thuash unë me këtë nuk flas, këtu nuk shkoj, ose nëse vjen ky nuk shkoj unë. Njeriu e vlerëson marrëdhënien me pushtetin duke parë veprën ose duke parë mendimet, duke parë ato që shkruhen në gazeta, në libër, në artikuj, nuk më duket se e vlerëson duke parë ku je ulur, ku ke ngrënë ose me kë ke ndenjur. Këtë teori nuk e kam vetëm për shqiptarët, por e kanë edhe shumë miq të mi në Angli që më thonë shpesh: Si ka mundësi që ti je kaq shumë shoqe me Noel Malcolm për shembull Sir Noel Malcolm është titulli i tij në të vërtetë.

Mira Kazhani: Mua më pëlqen shumë. Të mbijetuarit, rebelët.

Lea Ypi: Është konservator në fakt, është i njohur. Unë kam qenë gjatë ‘Brexit’-t në Angli kam qenë nga kundërshtuesit më të fortë, ai ka qenë nga mbështetësit më të fortë. Ne shkonim gjithmonë nëpër darka dhe bënim debat dhe kishte shumë nga miqtë e mi që nuk e kuptonin e thoshin: “Si ka mundësi me Noel Malcolm, ai është me ‘Brexit’-in, ndërkohë që për mua është një nga gjërat më interesante dhe më pasuruese për jetën time që kam këtë dialog me njerëz me të cilët nuk ndaj të njëjtat bindje politike, por që në fakt janë kundërshtarë shumë të fortë që ty të vënë para përgjegjësive kur ti shkëmben ide me ata.

Mira Kazhani: E vërtetë është, por kjo është tipike edhe për vendet e vogla. Ka zëra shumë nëpër tavolinat e Tiranës që Lea Ypi po vizatohet si presidentja e ardhshme e Shqipërisë. Po të ta bënin vërtet këtë propozimin, do ta konsideroje? Se nuk pres që të më thuash po.

Lea Ypi: Tani nuk e di a e kanë lexuar Kushtetutën shqiptare, shqiptarët, se unë e kam lexuar, sepse kam shumë interes për sistemet ligjore dhe për çfarë bindjesh politike shfaqen nëpërmjet sistemeve ligjore dhe institucionale, por në Shqipëri është me Kushtetutë që presidenti duhet të ketë jetuar në shtet 8 vitet e fundit. Kështu që me Kushtetutë Lea nuk mund të jetë presidente. Ndoshta para se të bëhen këto debate nëpër tavolina do ishte mirë të informoheshin.

Kushtetuta është një nga gjërat më të rëndësishme që mund të ketë në një shtet, sepse ajo vendos bazat e ligjit dhe nga aty varet çdo gjë që bëjmë ne. Kur dalim jashtë dhe kur na thuhet, ajo është vendosur nga Kushtetuta dhe kur ndryshojnë sistemet, e para gjë që ndryshon është Kushtetuta. Prandaj kur po flisnim për këtë ndarjen midis dy sistemeve edhe mënyrës sesi ato duhen parë, fillimi i vlerësimit të një sistemi fillon nga Kushtetuta. Kështu që për t`u kthyer tek pyetja e presidentit, kjo nuk është në Kushtetutë.

Mira Kazhani: Lea për presidente, jo.

Do doja të bëja shumë pyetje, por një pyetje për momentin kryesor në karrierën tënde. Kur qe ai momenti i shkëlqimit? E marr me mend që ka qenë një rrugë me punë pak nga pak, padyshim, por ndriti ylli që u fute vërtet në “crème de la crème” të shoqërisë atje në Londër?

Lea Ypi: Kjo është pyetje shumë e vështirë për mua, sepse nuk besoj se ylli ka ndritur. Pamjet, aparencat janë diçka edhe thelbi është diçka tjetër.

Mira Kazhani: Jo them kur fillove si pedagoge, kur u gjete në rrjetin e duhur?

Lea Ypi: Nuk e di. Unë nuk e shoh veten time dhe nuk e di sa do ta kuptojnë shikuesit këtë, sepse unë nuk e shoh veten time sikur kam qenë e suksesshme ose kam histori suksesi. Unë jam një njeri që ka bërë punën e tij dhe vazhdon bën punën e tij për arsye të disa bindjeve politike që ka. Pra për mua puna është një lloj mënyre për të qenë pjesë e shoqërisë, për të thënë atë në të cilën besoj, për të shkruar ato për të cilat jam e bindur dhe pastaj suksesi shkon e vjen për mendimin tim. Historia e familjes sime është një nga ato interesantet. Është që ti mund të jesh shumë i suksesshëm në një periudhë ose në një 10-vjeçar, ose një epokë dhe pastaj të shkosh nga ky shkëlqim shumë i lartë, në shkatërrim të plotë. Dhe për mendimin tim ne e shohim vetëm në fund të jetës sa e suksesshme ka qenë jeta e një njeriu, sepse vetëm atëherë e kemi të plotë dhe në fakt e shohim vetëm kur ai njeri nuk jeton më. E shohim jo vetëm duke parë se çfarë ka bërë, si ka shkëlqyer, kush ka shkruar për të, por çfarë njeriu ka qenë në fund të fundit. Të gjitha të tjerat janë përpjekje. Përpjekjet marrin forma të ndryshme. Disa herë njihen, disa herë nuk njihen. Disa herë kalojnë në errësirë, disa herë dalin në dritë. Por nuk them dot ka pasur një moment në të cilin kam shkëlqyer, sepse nuk më duket sikur kam shkëlqyer. Kam bërë punën time.

Mira Kazhani: Çfarë e bën të lumtur Lean, përveç tre fëmijëve të saj?

Lea Ypi: Unë do ta jepja përgjigjen me Kant-in. “Njeriu është i lumtur kur bën detyrën”, thotë Kanti. Kur e bën detyrën, sepse është detyra jote dhe jo sepse pret që të shpërblehesh në një mënyrë ose në një tjetër. Unë ndihem e lumtur kur më duket sikur në fund të ditës kam bërë atë që duhet të kisha bërë dhe ndihem shumë e trishtuar kur më duket sikur nuk e kam bërë atë që duhet të kisha bërë. Sepse njerëzit janë edhe të dobët dhe vullneti për të qenë moral nuk është gjithmonë aty.

Mira Kazhani: Njerëzit duan të bëjnë atë që duan, jo atë që duhet shumicën e kohës. Me atë e lidhin lirinë. Unë bëj atë që dua, them atë që dua.

Lea Ypi: Pikërisht. Nga njëra anë është ajo që duhet bërë dhe nga ana tjetër është ajo që ti do të bësh dhe këto të dyja nuk shkojnë gjithmonë bashkë. Unë ndjehem e lumtur kur arrij ajo që duhet të bëj dhe ajo që dua të bëj janë e njëjta gjë dhe trishtohem shumë kur e shoh që detyra më thërret nga njëra anë dhe nga ata tjetër nuk ia dal dot dhe kam këtë konfliktin e brendshëm.

Mira Kazhani: Ndonjë tundim ndonjëherë për t`u kthyer dhe për të jetuar në Shqipëri e ke në plane ndoshta afatgjata?

Lea Ypi: Nuk e di sepse është e vështirë. Pyetja është shumë e vështirë, por në njëfarë mënyre më duket sikur jam kthyer. Kur flet për Shqipërinë, kur shkruan për Shqipërinë, kur je në media, ndërkohë që kke pasur një mungesë shumë të gjatë, është një lloj kthimi. Pavarësisht se nuk është kthimi fizik. Nuk është rirrënjosje, por është një lloj kthimi. Besoj se pastaj të tjerat janë gjëra që ne nuk i kontrollojmë dot. Varen nga shumë faktorë të tjerë dhe nuk është vetëm çështje tundimi. Është edhe çështje prioritetesh, si intelektuale ashtu edhe personale.

Mira Kazhani: Fëmijët e tu si reagojnë për Tiranën, për Shqipërinë? Janë entuziastë kur vijnë këtu se hanë petulla, janë më të rrëmujshëm?

Lea Ypi: Janë entuziastë, sepse shohin televizor pa kufij, gjë që nuk e bëjnë dot kur janë në Angli, por në përgjithësi janë mësuar dhe në Angli jeta e tyre është shumë e disiplinuar. Ngrihen në mëngjes, janë si ushtarë. Shkojnë në shkollë. Vijnë pasdite bëjnë detyrat. Shkojnë në krevat në një orar të caktuar. Nga njëra anë kanë një jetë që kur kam shkruar librin edhe ia kam dhënë tim biri që është 11 vjeç dhe e lexoi komplet, edhe unë përshkruaja atë lirinë e të luajturit në lagje ose në shkollë me shokët, me ato lodrat që ne krijonim, që nuk na i jepnin sepse nuk kishin mundësi, atij i dukej një mrekulli, një parajsë që mund të shkosh të flesh tek një shoqe, mund të dalësh kur të duash, mund të kthehesh në shtëpi kur të duash. Mund të lëvizësh vetë, të shkosh në shkollë vetë, janë të gjitha gjëra që për ta nuk konceptohen dhe unë mendoj që diçka nga ajo liri ka mbetur në Shqipëri, në shoqëri. Për shembull fakti që fëmijët edhe të rriturit raportohen në mënyra më pak të disiplinuara sesa si janë ata në Angli dhe unë gëzohem që ata vijnë këtu dhe e shohin edhe këtë pjesën tjetër, sepse nganjëherë më vjen keq që jeta e tyre është kaq e disiplinuar dhe mendoj që për një fëmijë është e rëndësishme që të ketë atë hapësirë për të vendosur vetë, për të marrë përgjegjësitë e veta, për të mos pasur programe të përcatuara nga prindërit. Në fund të fundit edhe fëmijët duan të jenë të lirë. Kjo është njëra anë. Pastaj është nga ana tjetër pjesa e jetës tyre. Ata janë gjysmë shqiptarë kështu që është mirë të njohin, të takohen me njerëz të ndryshëm, të zbulojnë rrënjët në njëfarë mënyre.

Mira Kazhani: Thank you Lea!

Lea Ypi: Thank you!

Mira Kazhani: Many more successes with other reprints and editions of the book, probably in other languages ​​that have not been published yet!

Lea Ypi: Thank you!