Only a writer like Orhan Pamuk could write the great political novel of the contemporary "plague". We are located in Mingher, a fictional island between Istanbul and Alexandria, Egypt. The events take place between sultans, pashalars, bureaucrats and princesses, in the last throes of the Ottoman Empire shaken by the plague.
But it seems as if those events of the first years of the last century speak for us, for authoritarian regimes and our fragile democracies. Perhaps because in the "secret center" of the novel "Nights of Plague", the short connections between the possible and the truth, between literary fiction and historical truth, between the fictional invention projected in a distant time and the constant call for it are treated read in it a memory of current events, marked by pandemics, quarantines and earthquakes in political geography.
"The art of the novel is based on the ability to tell our stories as if they were other people's, and to tell other people's stories as if they were our own," one of Pamuk's characters says at one point.
How did you come up with the idea to write a novel about the plague before it appeared in our lives?
I started thinking forty-five years ago. The idea was to write a historical account of the plague, contextualized in the last period of the Ottoman Empire. The main theme would be the fear of death by which the Western consciousness connects the discovery of the very existence of the individual.
So a reflection with a philosophical taste.
But then I wanted to bring up another topic, inspired by Edward Said's work “Orientalism”, which is a powerful analysis of the distorted way in which the West sees and portrays the people of the Middle East. In particular, I was fond of the charge of fatalism with which Muslim Turks would be described in the face of an epidemic: clichéd, they would simply stand idly by because God has written the date of death on everyone's forehead. You know what thoughts were going through my head...
There are many traces of this prejudice in the novel. But how did you manage to break it down?
To find out if there was any truth to that cliché, I delved into reading all that had been written about the epidemics that broke out in the nineteenth century, mainly cholera, but also in earlier times. And I discovered that, over time, certain mechanisms repeat themselves unchanged. When the epidemic breaks out, every government becomes more authoritarian. To enforce the quarantine, states impose repressive measures, which are often followed by rebellions by the people. A historical constant is also settling scores: many regimes take advantage of disasters to silence their enemies.
Pra ju e dinit se çfarë do të ndodhte në Turqi kur shpërtheu pandemia.
Në fakt shkrimin e këtij libri e kam filluar përpara koronavirusit, gati pesë vite e gjysmë më parë. Ndjeva se ishte momenti i duhur. Kisha parë edhe qeverinë e Erdoganit që zhvendosej gjithmonë e më shumë në një terren represiv: virusi dhe masat kufizuese do të kishin qenë një alegori e fuqishme e autoritarizmit në rritje të regjimit turk. Murtaja, në atë kohë, ishte vetëm një metaforë.
Më pas nuk ishte më e tillë dhe erdhi në jetën tuaj.
Aty shpërtheu kaosi. Miqtë, që deri në atë moment më kishin dekurajuar – “po çfarë mërzie një roman mbi epideminë dhe karantinën, kush mendon se do ta lexojë?” – nisën të më telefononin: sipas tyre isha njeriu më me fat në Tokë. Për të mos folur për presionin që bënin botuesit e mi: “Pra, fort i dashur Orhan, e ke mbaruar? Kur do të na e dorëzoni?”
Po ju si ndiheshit?
Kisha përjetime të kundërta. Nga njëra anë nuk mund të ndihesha me fat: mes viktimave të para të koronavirusit në Stamboll ishte tezja që jetonte pak blloqe larg meje, një figurë shumë e rëndësishme në formimin tim artistik. Nga ana tjetër, isha në grahmat e lumturisë dhe emocionit: po shkruaja një roman historik për murtajën në vitin 1901 dhe në të njëjtën kohë po shkruaja për të sotmen. Një kusht krijues tipik postmodern: siç dihet, më pëlqen!
Po fakti që e përjetuat vetë tragjedinë e një epidemie, a ju ndryshoi këndvështrimin në shkrimin e romanit?
Po, në mënyrë radikale. Kisha shkruar shumë faqe tashmë, por duke i besuar leximit të librave të tjerë. Kështu kuptova se në versionin e parë të rrëfimit mungonte frika, frika ime: isha 68 vjeç, kisha frikë për jetën time dhe për jetën e të tjerëve. Por personazhet e mi nuk ishin aq të tmerruar nga murtaja sa isha unë nga koronavirusi. Më duhej t’i futesha sërish punës.
Ju e projektoni frikën edhe në intimitetin e marrëdhënieve sentimentale, si në historinë e dashurisë mes Kamilit dhe Zenepes. Por si ju ndikon fakti i përjetimit të drejtpërdrejtë të pandemisë, krahasuar me tregimtarët e mëdhenj të murtajës, të cilët, nuk e kishin përjetuar kur shkruan për të?
Kur aventura ime filloi, mendova se do të isha romancieri i katërt që do të shkruaj për murtajën pa e përjetuar atë. Pastaj Covid i ngatërroi punët. Do t'ju them menjëherë se i preferuari im është Daniel Defoe, i cili arrin të trajtojë në mënyrë të admirueshme kaosin, çorientimin dhe trazirat sentimentale të njerëzve pa pasur nevojë ta përjetojë drejtpërdrejt pandeminë, por vetëm duke u mbështetur në disa fletore të vjetra të xhaxhait të tij. Sa i përket Manzonit, përshkrimet e tij mbi murtajën janë shumë realiste, brenda një kryevepre që është një afresk më i madh i Italisë. Për Albert Camus, murtaja shërben si një alegori e madhe politike e pushtimit nazist të Francës: nga të tre, është më pak besnike ndaj realitetit.
Si e shihni veten në këtë kuartet?
E ndjej veten të ndryshëm nga të gjithë, por ambicia ime si shkrimtar ishte të nderoja aftësinë e Defoe për eksplorim njerëzor dhe kronikës skrupuloze të Manzonit. Simbolizmin e Camus e ndjej të largët, duke qenë se edhe në “Netët e murtajës” u përpoqa të pikturoja një afresk realist të rënies së Perandorisë Osmane.
Sipas gjykimit tim, asnjë prej rrëfimtarëve të mëparshëm të murtajës, nuk e ka pasur këndvështrimin tuaj. Ju e tregoni epideminë mbi një rrafsh politik dhe shtetëror, pra tregoni rritjen e një burokracie rreth virusit: mjekë, farmacistë, ushtarë, ministra, autoritete fetare, pashallarë...
Kjo do të jetë klasa e re drejtuese e Mingher, ku shpërthen një revoltë nacionaliste dhe lind një shtet i ri...
Pse zgjodhët këtë këndvështrim?
Kur kuptova se po shkruaja një roman për murtajën dhe politikën, më erdhi dëshira për t’u fokusuar në mekanizmin e ndërtimit të një shteti të ri: nuk ka rëndësi nëse flasim për Turqinë, Shqipërinë, Malin e Zi apo Mingher. Bashkë me ngritjen e një kombi të ri, unë isha i interesuar të rrëfeja kompleksin e mitografive dhe legjendave që legjitimojnë sovranët e rinj: Eric Hobsbawm ua kushtoi atyre librin e tij të famshëm “Shpikja e traditës”. Bëhet fjalë për një fe të re laike, që pa bekimin e Zotit, duhet të motivojë një komunitet.
Për ta bërë këtë zgjodhët formën letrare të një eseje historike të rrëfyer, një roman-histori që qëndron pezull mes realitetit dhe trillimit.
Kërkova një ekuilibër midis një qasjeje eseistike dhe një qasjeje thjesht letrare. Në fund të fundit, ndoqa mësimin mjeshtëror të Tolstoit, shkrimtarit më të madh të romaneve historike. “Lufta dhe Paqja” është një roman - dhe çfarë romani se! – që mbyllet me një ese mbi filozofinë e historisë.
“Netët e murtajës” mund të lexohet edhe si një akt dashurie për letërsinë që në fund triumfon mbi rrëfimin e thjeshtë historik. Zërit të rrëfimtarit ju i vini pikërisht këto fjalë në gojë: “Ajo periudhë e shkurtër, por dramatike, nuk mund të kuptohet vetëm me metodën historike, por kërkon artin e romanit”. Çfarë zbulon shkrimtari, që historiani nuk di ta thotë?
Faktori njeri, siç e ka përkufizuar Graham Greene. Për mua është elementi më i rëndësishëm. Veçoritë e njerëzve, lëvizjet e tyre më të fshehta. Po ku arrini t’i gjeni më së shumti? Jo në perandoritë e mëdha, por në vende të izoluara. Në qytete kufitare si Karsi, ku zhvillohen ngjarjet e romanit “Bora”, apo në ishuj të skajshëm si Mingher. Tani nuk dua të bëj përgjithësime shumë të guximshme, por preferoj të punoj mbi këto realitete të vogla, sepse besoj se janë në gjendje të rivendosin me qartësi gjendjen njerëzore. Dhe këtu mund të gjesh ekuilibrin që po thoja, midis historisë dhe trillimit letrar.
Gjatë romanit duket sikur në figurën autoritare të Abdyl Hamitit, sulltanit pan-islamist, gjendet Erdogani.
Analogjia qëndron vetëm pjesërisht. Sulltani ishte shumë më perëndimor: pëlqente operat, fliste frengjisht, lexonte me shumë pasion librat triller. S’besoj se Erdogani lexon romanet e Sherlock Holmes! Abdyl Hamidi shpiku Islamin politik dhe e përdori atë si instrument për të shantazhuar Europën. Erdogani, më shumë se ai, beson me sinqeritet në shenjtërinë e Islamit.
Por a mendoni ju se trashëgimia laike dhe filo-perëndimore e Atarturkut është diçka e fituar përgjithnjë? Apo rrezikon të fshihet nga ai që është quajtur “Uragani Erdogan”?
Mendoj se trashëgimia e Ataturkut ka pësuar dëme goxha të rënda. Simboli më i mrekullueshëm i tradhtisë përfaqësohet nga Hagia Sofia, një monument madhështor bizantin në Stamboll, i shndërruar falë Ataturkut nga një xhami osmane në një muze – si nderim për Perëndimin - por tani, me vendimin e Erdoganit, është bërë sërish një vend adhurimi për myslimanët. Pësova sulme shumë të rënda për shkak se kritikova vendimin e qeverisë. Por në aspekte të tjera do të thosha se sekularizmi i Ataturkut është një traditë e rrënjosur thellë në Turqi. Kur shpërtheu pandemia, xhamia ngjitur me shtëpinë time në Stamboll vendosi tabelën "Mbyllur për shkak të koronavirusit", ndërsa po atë ditë në Nju Jork, Donald Trump mbajti Biblën duke i njoftuar botës: gjithçka do të përfundojë në prill. Ai është më fatalist se islamisti Erdogan! Por, natyrisht, trashëgimia e Ataturkut nuk mbetet e paprekur nga uragani.
Për “Netët e Murtajës” ju paditën për fyerje ndaj Ataturkut. Thuajse një paradoks.
Është një çështje shumë e ndërlikuar, paradoksale. Më thirrën nga prokuroria e Stambollit dhe më thanë: “Zoti Pamuk, në romanin tuaj ju keni dashur të talleni me babain e kombit, Mustafa Kemal Ataturk”. “Jo i nderuar, hedh poshtë të gjitha akuzat tuaja.” “Por kemi marrë shumë letra ankesash me të njëjtën akuzë: keni ofenduar kujtimin e heroit tonë kombëtar.” Jo zoti prokuror, nuk ka qenë kurrë synimi im të fyej Ataturkun. Më thoni se në cilën faqe të romanit e kam bërë këtë?”. Në atë moment prokurori nuk dinte se çfarë të bënte.
And what was done with this matter?
The case has been referred to a higher court in the Turkish judicial system. But according to my lawyer, it has already become part of the labyrinth of the Ministry of Justice, which no longer knows what to do with it.
A surreal story.
A story Kafka would have loved. An order must have come from above, from who: What can we do to hit Pamuk? Yep, let's file a charge for insulting Ataturk. I believe that my fame as a Nobel Prize-winning writer saved me from prison this time as well.
*Orhan Pamuk is a Turkish writer, winner of the Nobel Prize for literature in 2006. The interview for Simonetta Fiori was translated into Albanian by Erjon Uka.
