Shënime në Blog

Man lives with his memories

Si funksionojnë kujtimet? Pse mund të mbajmë mend ngjarje të ndodhura pesëdhjetë vite më parë, por nuk dimë se çfarë kemi ngrënë në drekë? Në këtë tekst Fabrizio Benedetti flet për simfoninë e mrekullueshmë të neuroneve që ruan kujtimet tona, por edhe për rastet kur ky sinkronizim perfekt prishet duke krijuar praktikisht një njeri të ri. “Ne jemi kujtimet tona”, thotë ai duke folur edhe për çuditë që na ndodhin në ëndrra.
Man lives with his memories

By Fabrizio Benedetti / There is not just one kind of memory. There are several, each with its own characteristics and mechanisms. I can remember the details of an event fifty years ago but not what I did yesterday. Or I can do a math calculation but not tie my shoes. In the irreversible memory loss of dementia patients, however, many things can happen, depending on which areas of the brain are affected.

A little while ago I called a restaurant to make a dinner reservation with friends. I searched for the number in the phone book, I remembered it for a few seconds, just to write it on my cell phone, I made a reservation, but now that I have started writing these lines, that number is gone. This is short-term memory, which often lasts only a few seconds.

On the other hand, I remember perfectly and could transcribe or recite aloud at any time, for example, some poems taught in primary school: above all one, "San Martino" by Giosuè Carducci. It has remained in my head all these years. It’s amazing that there are still traces of those lines and sounds in my brain. I make no special effort to remember it and can even recite it quickly. This is long-term memory and can last throughout our existence. Of all the information we receive within a day, only 1%, and even less than that, is fixed in the brain for long periods. 99% is lost and disappears.

The brain processes short-term and long-term memory differently. This can be clearly seen in cases of anterograde amnesia: in this pathology, when the problem arises such as causing a trauma, the ability to learn is lost, while the previous memory remains intact.

There is a well-known patient in the history of medicine, Henry Molaison, better known as HM, who has made us clearly understand how the human brain stores memories in the short and long term.

Lobet e tij kohore, domethënë ato që ndodhen në anët e trurit, u hoqën për shkak të një forme të rëndë të epilepsisë. Pas ndërhyrjes, H.M. kujtonte të kaluarën e largët, por ai nuk ishte më në gjendje të mësonte, me fjalë të tjera kujtesa e tij afatshkurtër u shua. Për të dhënë një shembull, ai kishte ndërruar shtëpi, por gjithnjë kthehej në adresën e vjetër sepse nuk mund ta mësonte të renë.

Lobet kohore dhe më saktësisht të ashtuquajturit hipokampus – emërtuar kështu sipas formës së kalit të detit - luajnë një rol vendimtar në formimin e kujtimeve tona. Sidoqoftë, nuk është vendi ku depozitohen kujtimet: H.M. dhe pacientët si ai kujtojnë të kaluarën e largët edhe në mungesë të këtyre zonave të trurit. Prandaj hipokampusi është një qendër kryesore e renditjes për kujtimet, të cilat më pas depozitohen në lëvoren cerebrale, që është ai manteli gri i cili mbulon tërë trurin.

Është gabim të mendosh që çdo kujtim vendoset në një neuron të vetëm. Do të ishte padyshim e pafavorshme për qenien njerëzore gjatë evolucionit. Vdekja e atij neuroni do të shkaktonte zhdukjen e një kujtimi të tërë. Fytyra e nënës time e mbyllur në një neuron të vetëm? Jo, truri nuk punon kështu.

Është kombinimi i mijëra neuroneve dhe i ndërlidhjeve mes tyre, të aktivizuara nga substanca specifike kimike, që përmbajnë fytyrën e nënës sime. Nëse humbet ndonjë lidhje, fytyra e nënës sime zbehet, por nuk humbet. Vetëm kur këto mijëra neurone zhduken krejtësisht të gjitha, atëherë edhe fytyra e nënës sime do të zhduket. Ja një strategji evolutive për të parandaluar që kujtimet të humbasin lehtësisht.

Në trurin tonë ka pra popullata të tëra neuronesh, të afërta dhe të largëta, që komunikojnë me njëri-tjetrin. Madje është e mundur të matet se si grupe të ndryshme të neuroneve apo të moduleve arrijnë të aktivizohen njëkohësisht. Komunikimi është kompleks dhe bazohet në sinkronizim dhe metodat për ta zbuluar atë janë shumë të komplikuara dhe shprehen me formula matematikore. Njëra nga këto është e ashtuquajtura informacion i ndërsjellë. Ja cila është:

Për hir të Perëndisë, mos e lexoni, sepse ka pak rëndësi për qëllimin e kësaj që po mundohem të shpreh. Shërben vetëm për të kuptuar se sa i ndërlikuar është komunikimi midis grupeve të neuroneve.

Për të kuptuar më mirë funksionimin e neuroneve në marrëdhënie me kujtimet, le të kthehemi tek imazhi i pishës. Përmes limfës dhe kanaleve të holla të degëve dhe të trungut, gjithë ato hala qëndrojnë në lidhje me njëra-tjetrën. Për shembull, ato të degës së sipërme që shikojnë nga lindja mund të jenë në lidhje me ato të degës së poshtme që shikojnë nga perëndimi. Janë fizikisht goxha të largët, por funksionalisht shumë të afërt, sepse janë të lidhura me njëra-tjetrën dhe nëse do të zbatonim formulën e informacionit të ndërsjelltë do të na e vërtetonte. Kështu veprojnë edhe neuronet: funksionojnë si një e tërë dhe lidhja mes tyre përmban një kujtim prej nesh. Është mbresëlënëse të kuptosh sa kujtime kemi ne të rriturit, por është po aq mbresëlënëse të kuptosh sa kombinime të lidhjeve neuronale ekzistojnë në trurin tonë.

Numri i neuroneve është pafundësisht më i madh se ai i gjetheve halore të një pishe të madhe e të vjetër, duke kompozuar një simfoni të mrekullueshme në kohë dhe në hapësirë, ku kujtimet e largëta dhe të afërta janë vendosur mjeshtërisht, në një sekuencë që na jep kuptimin e kohës së shkuar.

Në gjendjen e çmendurisë, këto lidhje humbasin pjesërisht ose komplet, e atëherë kujtimet zbehen, mbivendosen, ngatërrohen ose zhduken fare. Ajo simfoni e mrekullueshme, ai sinkronizim, ajo sekuencë e mrekullueshme hapësirë-kohë zhduket dhe kujtimet bëhen të rrëmujshme duke përcaktuar lindjen e një “uni” të ri, një personaliteti tjetër, një marrëdhënieje të re me botën e jashtme. Në një farë kuptimi, ne jemi kujtimet tona.

Mund të duket e çuditshme, por simfonia e mrekullueshme e neuroneve humbet edhe në disa momente të jetës sonë të përditshme: kur flemë dhe kur ëndërrojmë. Në këto raste, ngatërresa është totale. Dje ëndërrova që një qen po më afrohej, por në fakt ishte një mik i imi të cilin nuk e kam parë prej më shumë se njëzet vitesh. Pastaj, qeni ose shoku - nuk di ta përkufizoj saktë – më hipi mbi supe, por në fakt ai hipi në aeroplan, domethënë tek unë që isha bërë aeroplan, të paktën kështu sikur më kujtohet. Në një moment e gjetëm veten nën ujë, pa bombola ajri dhe pa mbajtur frymën. Merrnim frymë në mënyrë perfekte, edhe pse unë dhe qeni (apo shoku?) ndodheshim në fund të detit. Morëm një tortë të madhe me mollë dhe iu turrëm me kokë për ta ngrënë. Ndërkohë nuk ndodheshim më nën ujë, por në një restorant të këndshëm në një mal të lartë, ku ata bënin tortë të shkëlqyer me mollë. Me pak fjalë, me të vërtetë një konfuzion i madh!

Në gjumë, kujtimet janë konfuze, ato mbivendosen për të krijuar skenarë fantastikë dhe paradoksalë. Teksa ëndërroja, një pjesë e neuroneve në të cilat ishte vendosur kujtimi për mikun tim të vjetër u përzie me atë në të cilën qëndron imazhi i qenit. Një pjesë e vogël e neuroneve në të cilat qëndron kujtesa e ujit, e detit dhe mungesa e oksigjenit mbivendoset me atë në të cilën ndodhet kujtimi im për tortën me mollë, për shijen e tyre dhe sa të veçantë i bëjnë ato në restorantet malore. Është një ndërthurje që aktivizohet rastësisht, pa një renditje të saktë në kohë dhe hapësirë.

Këtu jepet ideja se çfarë mund të ndodhë në rastin e një demence, ku vdesin grumbuj neuronesh, lidhjet e tyre mbivendosen dhe kështu gjenerohen kujtime paradoksale. Në demencë, koha humbet. Si në ëndrra. Le të marrim një shembull.

Ca ditë më parë ëndërrova sikur po bëja një ngjitje të lodhshme drejt qiellit. Një ngjitje disa orëshe, që m’u duk sikur zgjati gjithë natën. Doja të arrija pikën më të largët, sipër, ku kishte objekte të ngjashme me tenxheret. Pastaj, krejt papritur, një prej atyre objekteve filloi të bjerë nga qielli dhe të afrohej gjithnjë e më shumë, derisa arrita ta shquaj tamam: ishte një tenxhere gjigante që udhëtonte me shpejtësi supersonike. U rrëzua në tokë duke bërë një zhurmë shurdhuese.

U zgjova papritur. Gruas sime iu rrëzua një tenxhere në kuzhinë. Si është e mundur që, pasi ta keni ëndërruar tenxheren tërë natën, rënia e tenxheres në ëndërr përkon në mënyrë të përkryer me atë në kuzhinë? Është e thjeshtë: Në të vërtetë nuk e kam ëndërruar gjithë natën tenxheren. E gjitha ndodhi në një sekondë. Tenxhereja i shpëtoi nga duart e gruas sime, bëri një zhurmë bubullitëse që më zgjoi dhe shkaktoi një sërë kujtimesh që duket se zgjasin gjithë natnë.

Në ëndrra, koha humbet, nuk ekziston, ashtu si nuk ekziston në çmenduri. Konfuzioni kohor krijon pasiguri se kur kanë ndodhur ngjarjet. Gjërat bëhen edhe më të komplikuara nëse mendojmë se ekzistojnë lloje të ndryshme të kujtesës dhe se, në një çmenduri, jo domosdoshmërisht të gjitha do të humbin. Kujtesa "deklarative" ose eksplicite kërkon ndërhyrjen e ndërgjegjes tonë. Kur shikoj një film ose lexoj një roman, për shembull, për të kujtuar skenat, unë me vetëdije ripërshkruaj sekuencën e ngjarjeve që kam vëzhguar ose lexuar.

Por nëse shkoj të bëj ski, nuk kam nevojë të kujtoj me vetëdije lëvizjet që duhen bërë për të kryer një ski të mirë. Gjithçka ndodh automatikisht: sekuenca e lëvizjeve të nevojshme është e shkruar në tru dhe në muskujt e mi. Kjo është një kujtesë "jo-deklarative" ose e nënkuptuar, në të cilën gjithçka ndodh plotësisht pa vetëdije. Pastaj ekziston një kujtesë "semantike", e cila përbëhet nga ato koncepte dhe njohuri që kemi marrë gjatë jetës, për shembull si fakti "macet janë gjitarë". Kujtesa "autobiografike" përkundrazi shoqërohet me ngjarje në jetën tonë personale dhe varion nga data dhe vendi i lindjes tek diploma e prezantuar tridhjetë vite më parë.

Thellësitë e kujtesës së pacientëve me demencë janë të pakufishme dhe është e vështirë, në mos e pamundur, të kuptohet e vërteta prapa tyre. Siç na kujton Piergiorgio Strata, mentori im për të paktën dhjetë vjet studime në mjekësi dhe neuroshkencë në Universitetin e Torinos, në librin “Kujtimet e rreme”: “Njeriu shënon kujtimet në fletët e thella të kujtesës, në zgavrat e tij të pallogaritshme dhe të rregullta dhe ua beson pasardhësve siç bënë indianët me librat Veda dhe hebrenjtë me Shkrimin e Shenjtë. Njeriu jeton me kujtimet e tij deri në vdekje (Homeri).”

* Fabrizio Benedetti is a researcher in physiology and neuroscience at the Medical School of the University of Turin, one of the world's most renowned experts in the field. He is part of the European Academy, while his book "Placebo effects" won the award from the "British Medical Association". This part of his new book "Memory Hunter" was translated into Albanian by Erjon Uka.