The unbearable lightness of evil
Shkrimtari i madh çek, prej kohësh i tërhequr nga skena letrare dhe publike, në këtë tekst të pabotuar më parë flet për librin e Willem F. Hermans “Dhoma e errët e Demokleut”: një trillim mbi paqartësinë e moralit.
2022-11-29 17:30:00
Erjon Uka
By Milan Kundera / History, as it is preserved in the collective memory, bears little resemblance to what people actually experienced. Without realizing it, people always end up matching their memories of the past with what is said about it in the present. Then one day comes when a writer (a real writer) discovers the real life of a seemingly familiar historical period, and everything looks different. Always this kind of discovery carries with it something shocking. Therefore great novels, the events of which take place in the period of the last European war (and the days that followed it), were initially quite undesirable. I have in mind Malaparte's "Leathers" here. Or "Tworki" by Marek Bienczyk. And today "The dark room of Damocles" by Willem F. Hermans.
I know, you've never heard of it. After all, I myself would not have known more than you if a Dutch friend had not told me about this great novel, until the spring of 2006 when he alerted me to its publication in France. How come I didn't know anything about it? The answer is simple. At that time, in the entire French press, the book created no, indeed no echo: not even a single line.
I dove into the novel, initially intimidated by its size of nearly five hundred pages, but then enthralled by reading it in one sitting. This novel, in fact, is a thriller: a long series of events that keep you in suspense. The facts (which take place during the war and the year after it) are described accurately and authentically, detailed but at the same time swift: they are terrifyingly real, though bordering on the truth. This aesthetic fascinated me. A novel in love with reality and at the same time seduced by the impossible and strange. Is this affected by the nature of the war, which is inevitably full of unexpected events and exaggerations? Or is it the sign of an aesthetic purpose that wants to go beyond the ordinary and touch, to use a word dear to the Surrealists, the marvelous ("
Such a fusion of the real and the fantastic (in which the impossible is never impossible and the truth is never ordinary) is based on the main character Osewoudt, a boy born in the state whose mother lost him "in the toilet, together with excreta". Beardless, small, an inch too short to be drafted into the army, he regularly attends a judo club and refuses to give up the manly life. In the early days of the German occupation, he meets Dorbeck, another boy who looks like his girlfriend, only with a surprising physical perfection. ("It's as close to it as a badly made pudding is to a well-made pudding," his horrified wife tells Osewoudt). Subdued by his society, Osewoudt joins the Resistance. Faithfully executes orders that come to him by phone, mail,
Pra, perspektiva është kjo: i gjithë veprimi shihet përmes syve të një njeriu që nuk është në gjendje të kuptojë as logjikën dhe as arsyet e asaj që është i detyruar të bëjë, dhe që bie në kontakt me njerëz që u rekomandohen, por për të cilët ai nuk di asgjë. Në rrjedhën e reflektimeve të heshtura dhe të pafundme, ai përpiqet të kuptojë se çfarë po ndodh dhe të kontrollojë frikën e të ngecurit në grackë. Me të vërtetë, si të dallojmë një partizan nga një spiun? Si të sigurohemi që një porosi është e vërtetë apo e rreme? E gjithë lufta e tij është një udhëtim në errësirë, ku kuptimi i gjërave zhduket.
Por edhe ku gjithçka është e paqartë: vrasjet që ata e urdhërojnë të kryejë janë mizore; i kryen, me duart që i dridhen, me dhëmbët që i kërcasin, por pa pendim. Në fakt, ai nuk ka dyshim se ajo që e urdhërojnë është e drejtë. Mirëbesimi i tij nuk bazohet në arsye politike apo ideologjike, por në një bindje të thjeshtë: "Unë jam kundër gjermanëve sepse ata janë armiqtë tanë. Ata na kanë pushtuar dhe unë po luftoj për të mbrojtur veten". Por qartësia që i buron nga kjo sjellje nuk mund t’i ndryshojë kurrësesi paqartësitë morale të ngjarjeve që përjeton dhe të akteve që kryen.
Poezia e zezë nuk e braktis kurrë botën e Hermans-it. Për të ekzekutuar një bashkëpunëtor të Gestapos që gjendet në kasollen e një ferme, së pari Osewoudt detyrohet të vrasë dy gra krejt të pafajshme (mesa duket fjala “pafajësi” gjen vend në universin e Hermans-it), pra gruan dhe një të re që vjen në fermë për të shoqëruar në Amsterdam një fëmijë, pikërisht djalin e kolaboracionistit. Osewoudt ia del të mbajë jashtë masakrës të voglin, por më pas për të mbrojtur veten, duhet të kujdeset për të. E merr me vete në stacion, qëndron me të në tren dhe nëpër rrugët e Amsterdamit. Qurraveci, jashtë mase i llastuar, vërtitet në një bisedë të kotë dhe të pafundme, në të cilën Osewoudt-i detyrohet të marrë pjesë. Ja, këtu është një shembull i "poezisë së zezë": takimi midis një vrasjeje të trefishtë dhe belbëzimeve të një fëmije ekzibicionist.
Me afrimin e amerikanëve, Dorbeck-u i jep Osewoudt-it (që nuk do ta shohë më kurrë) një uniformë infermiereje për të qëndruar i sigurt në ditët e fundit të luftës. Osewoudt, i maskuar, tërheq vëmendjen e një oficeri gjerman që përpiqet ta miklojë. Gjermani është homoseksual dhe Osewoudt-i i shfaqet si e para grua e dëshirueshme në jetën e tij... Por kaq mjafton, nuk dua t'ju tregoj gjithë pasurinë e këtij romani. Do t'ju them vetëm thelbësoren: kur liria, aq shumë e pritur, mbërrin me tanke në Holandë, atmosfera e zymtë e romanit bëhet edhe më e zezë.
Osewoudt-i arrestohet nga çliruesit. Policia sekrete e merr për spiun. Ai mbrohet: A nuk flasin në favor të tij javët e gjata që iu desh të qëndronte në një burg gjerman? Jo, madje përkundrazi: gjermanën donin ta fshihnin dhe ta mbronin. Osewoudt-i rendit vrasjet mrekullisht mizore që kreu. A nuk janë ato prova më e mirë e pafajësisë së tij? Jo: askush nuk beson se ai i ka kryer ato. Gjatë muajve të pafundme të marrjes në pyetje, kërkon dikë që të dëshmojë në emër të tij.
E kotë. Të gjithë dëshmitarët kanë vdekur. Dhe Dorbeck-u, i vetmi që mund ta shpëtojë? Ai këmbëngul për praninë e tij. Por agjentët nuk ia dinë as emrin. Mbrojtja e Osewoudt-ut mbetet pa prova. Është e vërtetë që as akuzuesit e tij nuk kanë asnjë të tillë, por dyshimet e fitimtarëve, edhe pa prova, kthehen shpejt në të vërteta.
Jeta e Osewoudt-ut u përpi nga paqartësia fatale morale. Ja si qëndrojnë gjërat: gjer sa lufta vazhdon, kjo paqartësi djallëzore është e padukshme për njerëzit, që siç e kanë në natyrë përfshihen nga pasionet, por pastaj, kur vjen koha e larjes së hesapeve dhe ndëshkimeve, helmon jetën e kombeve për shumë vite, si tymi pas zjarrit, një tym i pashuar. Po Osewoudt? Si përfundoi? Keq. E qëlluan.
Me të mbyllur librin, do të më pëlqente të dija më shumë për autorin e tij. Cili ka qenë itinerari i tij si artist? A ka ndoshta një damar surrealist pas "poezisë së zezë"? Mos ka arsye politike antikonformizmi i tij? Po marrëdhëniet me atdheun? Nuk mund të them veçse disa data: i lindur më 1921, publikon në vitin 1958 “Dhoma e errët e Demokleut”, iku nga Vendet e Ulëta më 1973, qëndroi njëzetë vite në Paris, për të shkuar më pas në Belgjikë. Që nga vdekja e tij më 1995, holandezët e nderojnë atë si romancierin e tyre më të madh modern dhe sot Europa po fillon dalëngadalë ta njohë atë.
I don't know anything else about him. For the rest, praising the novel is pointless. Works of art wander in a swarm of demon-possessed comments, information, judgments, the noise of which makes the original voice of a novel or poem inaudible. I closed Hermans's book with a feeling of gratitude towards my ignorance: he gave me a silence thanks to which I heard the voice of this novel in all its purity, with all the beauty of the inexplicable, of the unknown as well.
*Milan Kundera is a Czech writer. He lives in France since 1975. The article was translated into Albanian by Erjon Uka.
