This is the crisis of thought
Kjo nuk është vetëm një krizë ekonomike, një krizë sociale apo një krizë ekologjike. Kjo, mbi të gjitha, është një krizë e mendimit.1
2022-10-21 18:00:00
Erjon Uka
"I want to make it clear: we are not only experiencing the crisis of the crumbling left, the crisis of democracy around the world, the crisis of an increasingly bureaucratic state, the crisis of a society dominated by money, the crisis of a humanity crushed by hatred and violence, the crisis of a planet destroyed by the power of profit, the health crisis caused by epidemics. Above all, we are experiencing a more insidious, invisible and radical crisis: the crisis of thought".
Edgar Morin is one of the most important intellectuals of these two centuries. His latest pamphlet is a cry of alarm, as the title indicates: "Let's wake up!". Already 101 years old, turned on July 8, the French philosopher has gathered his forces to invite readers to reawaken consciousness. It is about a degradation that affects different areas and that the flow of a tense life, in which reflection is a luxury, does not help us to understand. From politics (an ever-less prepared, less-educated ruling class, engaged in a constant electoral campaign), to ecology (an Earth robbed by predatory capitalism that insists on ignoring extreme phenomena and climate anomalies), to education (schools and universities conceived as companies serving the market and production),
But no. For Mori, the complexity theorist, alternatives exist: they must be thought of and constructed. During the last year, on the occasion of the celebrations for his 100th anniversary, he said it over and over again. The reception at the Elysee organized by Macron and the honors in Europe and Latin America were very pleasant. "They have honored" , said the sociologist, "the humanist they recognize in me." But unfortunately this aspect has overshadowed my reflections on complexity, which I believe are the most valuable contribution I have made to understanding the world in which we live". After a holiday in the Canary Islands, and as he prepares to join his wife in Marrakech, with the sociologist Sabah Abouessalam, Morin talks about these topics.
Your book is a manifesto. The analysis starts from France, but in fact, it proposes broader reflective elements. You have suggested a distinction between humanist France and reactionary France. What do you mean by humanist France?
The main elements of humanist France are found in the restoration of the principles of liberty, equality and fraternity: say in the principles of 1789, from the declaration of the rights of man, of the abolition of privileges. This is the political side. But there is also a philosophical side, which belongs to Montaigne who wrote "I consider all people as my fellow patriots". Montaigne was the first anti-colonialist, because he defended the rights of the native Americans, who were treated as barbarians. I am talking about a French tradition that goes from Montaigne to Montesquieu, Diderot, Voltaire, Rousseau, Hugo, Zola. A tradition rooted during the Third Republic, in a struggle against the power of the Church that previously controlled education and against philo-monarchical sentiments. This Republic favored the creation of a State and institutions based on secularism.
Dhe kjo na sjell në Francën reaksionare…
Fushatat elektorale të këtij viti – presidencialet dhe legjislativet – kanë treguar se si ka marrë hov Franca reaksionare. Nacionalizmi i mbyllur (si i kundërti i patriotizmit), ksenofobia, ringjallja e antisemitizmit, armiqësia ndaj arabëve dhe emigrantëve janë shenja shqetësuese. Ekziston edhe fiksimi i “zëvendësimit të madh”, frika se mos francezët dëbohen nga të huajt, dhe kjo është një ide që zbulon injorancën totale ndaj historisë franceze. Ky vend është ndërtuar ndër shekuj pikërisht mbi përbashkimin dhe integrimin e popujve jashtëzakonisht heterogjenë, me një kulturë specifike (bretonët, alsatët, flamandët). Franca ka njëkohësisht një natyrë unike dhe të shumëfishtë. Shumëfishësi kjo që reaksionarët e injorojnë.
Përse nacionalizmi është një formë e degraduar e patriotizmit, siç thoni edhe ju në libër?
Ka një ndryshim thelbësor. Patriotizmi, mbi të gjitha ai që është shfaqur gjatë Revolucionit Francez, nuk ishte armik i popujve me të cilët ishte në konflikt, por merrej parasysh si çlirimtari i tyre. Patriotizmi është një ndjenjë e thellë, si atërore ashtu edhe mëmësore (thuhet atdhe, por edhe mëmëdhe). Ndërsa nacionalizmi nuk e merr hiç parasysh këtë lidhje dashurie, ai bazohet vetëm në urrejtje dhe në refuzimin e ndryshimeve.
Koha jonë dallohet nga pranimi në mënyrë pasive i gjendjes aktuale të gjërave. A mos është kjo ndoshta pjellë e paaftësisë sonë për të ushqyer shpresa dhe utopi?
Franca, ashtu si shumë vende të tjera, e ka konsideruar progresin si një ligj të pashmangshëm historik, bazuar në bindjen se e nesërmja do të jetë gjithmonë më e mirë se e sotmja. Por ky besim ka nisur të shkërmoqet qysh në shekullin e kaluar, pas tragjedisë së Hiroshimës. E pastaj, në vazhdën e ngjarjeve të tjera - siç janë tronditja ekologjike, përhapja e regjimeve represive dhe regresive, hegjemonia e financave dhe e parave - e ardhmja u shfaq gjithmonë e më e paqartë dhe shqetësuese. Nëse për një minorancë të vogël të privilegjuar, e ardhmja “trans’humaniste” që vë në pikëpyetje gjithë natyrën njerëzore dhe vetë shoqërinë, përfaqëson një perspektivë euforike, për pjesën më të madhe të njerëzve i jep jehonë një të ardhmeje jo të sigurt dhe shqetësuese. Dhe forcat regresive bëhen më të forta pikërisht përballë krizave të mëdha ekonomike dhe politike. Në të shkuarën ishin forcat progresiste, të mishëruara në parti të ndryshme të së majtës, që ishin në gjendje të ngjallnin shpresë për të ardhmen. Këtu kam parasysh propozimin iluzionar dhe mitologjik të komunizmit, dhe degradimin e mëpasshëm të socialdemokracisë. Degradim që lind nga një tjetër degradim: ai i mendimit. Për shembull, reflektimet e Marksit mbi njeriun, mbi natyrën, mbi historinë e mbi botën ishin të sakta. Ky mendim mbart ende elementë shumë të drejtë.
Për cilët elementë në veçanti e keni fjalën?
Mendoj për parashikimin e globalizimit, edhe pse sot paraqet boshllëqe të thella: një besim të tepruar në këmbënguljen dhe përparimin historik. Vetë ideja e njeriut-prodhues nënvlerësoi anët emocionale të qenies, të lidhura gjithashtu me ëndrrat dhe mitologjitë. Sigurisht që ka shumë elementë të tjerë thelbësorë që i kam ripunuar në librat e mi.
Si ndërtohet një ide tjetër për të ardhmen?
Në punimet e mia si “La méthode” apo “La voie” jam munduar të rimendoj njeriun, historinë, botën dhe shoqërinë. Por bëhet fjalë për një përpjekje intelektuale që e kam bërë i vetëm dhe pa ndonjë jehonë të veçantë. Do të ishte e rëndësishme që ky lloj mendimi i ri, në të cilin pikëtakohen dijet shkencore dhe filozofike, të konkretizohej në një forcë, në një lëvizje (dhe këtu s’kam parasysh partitë tradicionale, të cilave u ka kaluar koha!) në gjendje për të promovuar kurajën dhe shpresën. Ajo që mungon sot është qartësia për të treguar një rrugë: jo një shteg të shkelur më parë, por një rrugëtim që të paktën tregon një drejtim. Është kjo mungesë që karakterizon degradimin e partive të së majtës. Por e majta nuk përfaqësohet nga partitë, ajo është më së shumti një gjendje shpirtërore.
Mes të tjerash, cila është ideja juaj e së majtës?
Ajo liridashëse (që nxit zhvillimin e gjithanshëm dhe të plotë të individit), ajo socialiste (që synon të reformojë shoqërinë), ajo komuniste (që këmbëngul në idetë e komunitetit dhe vëllazërisë) dhe sot ajo ekologjike (që na fton të reflektojmë për marrëdhënien me natyrën). Për të kapërcyer krizën që po përjetojmë, shpresoj për një rikthim në pikënisje dhe në krijimin e një mendimi të ri. Ne nuk mund të pranojmë më pasivisht strategjitë e reja të nënshtrimit. Kjo shoqëri represive, në krahasim me totalitarizmat e vjetër, bazohet në mundësitë e paprecedenta të kontrollit elektronik dhe teknologjik (njohja përmes fytyrës, mbikëqyrje e përditshme përmes telefonit dhe internetit) që janë shumë më të rrezikshme.
Në gjithë këtë përpjekje për të rishpikur një mendim, e në veçanti një mendim që i takon të majtës, çfarë roli mund të luajnë, për shembull, disa vende të Amerikës Latine që sot konsiderohen si laboratorë të rëndësishëm ku eksperimentohen rrugë të reja?
Amerika Latine është një shembull i mirë. Kemi Kolumbinë, Kilin dhe ndoshta së shpejti edhe Brazilin. Po korren fitore të kandidatëve të majtë, ndonjëherë të shoqëruara edhe nga revolta të mirëfillta popullore si në Kili. Por nuk duhet të harrojmë kushtet në të cilat punojnë presidentët e rinj. Kuadri ekonomik është i shkatërruar (që mund të çojë në kompromise të rënda) dhe në disa vende, koalicionet e brishta që kanë sjellë marrjen e pushtetit, mbartin probleme me të cilat duhen bërë llogaritë në një moment a në një tjetër. Para ca vitesh ushqeva shumë shpresa në atë që ishte thuajse-revolucion nga Rafael Correa në Ekuador: Përpjekjet për t'u emancipuar nga dollari kishin krijuar shpresën për lindjen e një shoqërie të re, më të drejtë dhe më të barabartë. Por ky eksperiment, për fat të keq, zgjati vetëm disa vjet. Shpresoj që fitorja e Gustavo Petro-s, një kandidat të cilin e kam mbështetur me një mesazh të fortë gjatë fushatës elektorale, mund t’i japë jetë një procesi të rëndësishëm rinovimi në Kolumbi. Ka padyshim shumë tharme pozitive në Amerikën Latine, por do të duhet të presim edhe pak për të parë rezultatet. Dhe mbi të gjitha do të na duhet të përballemi me rezistencën e forcave të fuqishme reaksionare. Të njëjtat mendime vlejnë për pranverën arabe: lëvizje të mrekullueshme në fillimet e tyre, kundër të cilave më pas shpërthyen reagime të dhunshme.
Ju na ftoni të përqëndrohemi mbi probleme konkrete, në vend se të bëjmë kundërshtime ideologjike.
Nuk mund të bëhet politikë vetëm me objektivin e refuzimit të partive të djathta. Duhet propozuar një shndërrim konkret progresist i shoqërisë. Në libër kam folur për tema që duhet të jenë në qendër të këtij programi. Për shembull, ekologjia dhe përkeqësimi i planetit kërkojnë një sfidë në planin e përgjithshëm dhe lokal po ashtu, që investon vetë të ardhmen e civilizimit tonë. Bujqësia industriale po ashtu, e cila, duke ndjekur përfitimin maksimal, shkatërron tokën me kultivimin intensiv të produkteve të pashëndetshme dhe pa shije: një bujqësi që inkurajon konsumimin e pakufishëm dhe ushqimin e dëmshëm. Në Francë, subvencionohen prodhuesit e mëdhenj dhe jo të vegjlit, duke futur në krizë të korrat e fermerëve dhe biodiversitetin. E njëjta gjë vlen edhe për blektorinë intensive, e cila operon në kushte jo të mira jetese për miliona pula, derra dhe lopë.
Edhe gjatë kësaj interviste, ju flisni shpesh për rreziqet e trans’humanizmit dhe për inteligjencën artificiale…
Në Silicon Valley dhe në shumë qarqe ekonomike qarkullon një mit: në të ardhmen çdo gjë do të kontrollohet nga Inteligjenca Artificiale (IA). Por jemi pak të vetëdijshëm për faktin se nëse IA-ja do të udhëheqë të gjitha aspektet e jetës sonë, do të na dominojë edhe vetë ne. Nëse nuk e vëmë në kontroll IA-në, ajo do të na vënë nën kontroll ne. Trans’humanizmi jetëzon një metamorfozë antropologjike në të cilën njeriu bëhet në të njëjtën kohë gjysmë-njeri, mbi-njeri dhe post-njeri. I bazuar në mundësitë e reja të ndërhyrjes biologjike (qeliza staminale, modifikime të AND-së, organe artificiale), trans’humanizmi parashikon zgjatjen e jetës pa plakje. Në fakt transhumanizmi është një mit i elitave të pasura. Problemi i vërtetë sot nuk është fuqizimi i mëtejshëm i njeriut (që tashmë po shkakton degradimin ekologjik dhe rrënimin tonë), por forcimi i marrëdhënieve njerëzore. Kundër ëndrrës së dominimit, bëhet fjalë për të dominuar dominimin.
Professor, to summarize: How can we get out of the crisis of thought?
This is the heart of the crisis, and the crisis is at the heart of humanity. We should not oppose the universal to the homeland, but connect our birthplaces (family, regional, national, European) and integrate them into our common earthly homeland.
*Edgar Morin is a French philosopher and sociologist, born in Paris in 1921. His voluminous work consists mainly of the analysis of cultural phenomena in relation to the means of mass communication and the epistemology of the humanities, which has culminated in the work "Method". The interview with Nuccio Ordine was translated into Albanian by Erjon Uka.
