Shënime në Blog

Giorgio Parisi: Do not ask me if God exists, trips to Mars are only for tourism

Giorgio Parisi: Do not ask me if God exists, trips to Mars are only for tourism

This year’s Nobel laureate in physics, Professor Giorgio Parisi, looks typical of that genius and confused scientist who owes it to him to throw bananas and eat their skin. But when he enters into conversation with him, he notices a speed and surgical accuracy of the answers. The large tuft of dark hair contrasts with the white mask that covers most of his face.

Professor Paris, what is your first memory?
West in Rome. The last light of day that entered through the window of our house in Salaria and illuminated the furniture and the crystal sideboard. Then I remember moving, even though we only moved 500 feet away. It is about the year 1954 and I was six years old.

What about the first public memory?
Khrushchev's takeover. Stalin had died in 1953, for two years power was taken by a troika, but Khrushchev got rid of the other two. I remember my father commenting on this event, then I remember the 1959 newspapers talking about the twentieth anniversary of the invasion of Poland: the start of World War II.

In '68 you were at the University of Rome.
I was part of the student movement and I do not have good memories. I was not part of any group, but I attended assembly and voted. One day in "Sapienza" came Giulio Caradonna (Italian politician) with his batons. We did not know if they would attack the Faculty of Physics or Literature. I was in Physics, luckily they attacked Literature.

You did not take part in the fight?
I saw them. Repulsed by Literature, the fascists invaded Justice and began throwing banks out of auditorium windows. Oreste Scalzone was injured.

In 1973 you left for Columbia to study in the USA. How was it?
Very different from Italy. I was surprised by the fact that the left was small and split. There was the Communist Party and two socialist parties, both Trotskyists, who hated each other. The split was sparked by a dispute over an island in the Indonesian archipelago, East Timor.

Why did you choose physics?
I wanted to deal with the exact sciences. Therefore I did not consider biology. I was undecided between physics and mathematics. But for me, the history of mathematics ended in the '800s. The mathematics of the '900s were extremely complicated. While the physics of the '900s was extraordinary, or at least it excited the imagination of an eighteen-year-old more.

Kush ishte fizikani më i madh i shekullit?
Ndaloni një çast. Ajnshtajn, Feinman, Dirak. Kush mund ta thotë? Kush është më i madhi, Leopardi, Carducci, Foscolo apo Pascoli? Varet nga qasja. Por më i këndshmi sigurisht që ishte Feinman.

Pse?
Gjatë leksioneve luante muzikë me qyp. Bënte shaka. Shpikte histori. Histori të tipit që plaka i thotë policit: Nuk mund të ma vendosësh gjobën, si mund t’i kem kaluar 50 kilometra në orë, kur kam vetëm pesë minuta që jam nisur? Të gjithë e njihnin Ajnshtajnin për relativitetin, por Nobelin e fitoi për një kërkim që më dukej më i vogël: efektin fotoelektrik.

Çfarë është efekti fotoeletrik?
Parimi që shpjegon se përse kur ekspozoni kopertinën e një libri në dritë, ngjyrat zbehen. Ajnshtajni e mori Nobelin me këtë zbulim sepse iu desh të përballej me paragjykimet e gjithë botës së fizikës. Ekziston një letër e bukur në të cilën Planku jep një rekomandim për Ajnshtajnin duke dhënë siguri se është gjeni, pavarësisht marrëzive që shkroi për efektin fotoelektrik, rezultat i imagjinatës së tij të tepruar.

A jemi ende në kohë për ta shpëtuar Tokën nga ndryshimet klimatike?
Mund të ndërmerren shumë angazhime, vështirësia është t’i mbash. Çështja është t’i bëjmë politikisht të pranueshme masat e ashpra që duhen marrë dhe t’i ndajmë në mënyrë të barabartë në shoqëri.

Për shembull?
Nëse trefishohet çmimi i benzinës, do të konsumohej shumë më pak dhe planeti do të kishte përfitimet e tij. Por të pasurit do të vijojnë të shkojnë në pikën e karburantit për ta mbushur makinën plot, ndërsa të tjerët do të ecin në këmbë. Kështu nuk bën! Duhet të synojmë mjetet masive të transportit. Megjithatë, pavarësisht pandemisë dhe planit të rimëkëmbjës, nuk shoh metro të reja apo trena të rinj udhëtarësh.

Do të zhduket Toka?
Jo. Ne rrezikojmë të zhdukemi. Në të shkuarën ka ndodhur që temperaturat të shkojnë mbi katër gradë apo nën dhjetë gradë krahasuar me sot. Toka i ka përballuar pa shumë probleme këto luhatje, por specie të ndryshme janë zhdukur ama.

I druheni zhdukjes së species njerëzore?
I druhem mbijetesës së qytetërimit. I druhem shpërthimit të luftërave për resurset që po pakësohen çdo ditë e më shumë. Kujtoni faktin që jemi planet shumë i armatosur.

Në fakt, nuk flitet më për përhapjen bërthamore.
Bombat janë pakësuar, por ka ende sasi të mëdha të tyre që mund t’i vrasin disa herë të gjitha qeniet njerëzore.

Sot nuk ekzistojnë më dy blloqet kundërshtare.
Po. Por pa mendoni se çfarë do të ndodhte nëse do të niste një luftë bërthamore rajonale, për shembull midis Indisë dhe Pakistanit. Dyqind bomba atomike në Luginën e Indus do të shkaktonin qindra miliona vdekje dhe një dimër bërthamor që do të na prekte të gjithëve. Dhe atëherë kush na siguron se Kina dhe Rusia nuk do të ndërhyjnë në mbrojtje të Indisë dhe Amerika në mbrojtje të aleatëve të saj pakistanezë? Një luftë bërthamore do të ishte shumë e vështirë të ndalohej.

Kur lindi jeta në Tokë?
Për këtë ka një debat të madh. Toka është pesë miliardë vjeçare. Gjasat janë që kur është ftohur, të kenë lindur format e para njëqelizore të jetës.

Në ç’mënyrë? Ju e përjashtoni ndërhyrjen hyjnore?
Ndërhyrja hyjnore nuk është shpjegim shkencor. Shkenca nuk do të mundet kurrë ta provojë ekzistencën e Zotit dhe as ta përjashtojë atë. Shumë fe mbështesin idenë e një Zoti të palëvizsshëm që krijoi qiellin dhe tokën, krijoi shkëndijën fillestare, e pastaj i la gjërat të ndodhnin...

Po sipas jush si lindi jeta?
Nuk do ta dimë kurrë saktësisht, deri kur të mundemi të riprodhojmë kushtet identike në laborator. Në Tokë kishte substanca organike: aminoacide, vaj, yndyrna. Ndoshta një lloj yndyre ka sekretuar një pikëz me pak ujë brenda, duke shkaktuar një reaksion kimik. Por cili është ky reaksion dhe si ka ndodhur, është e vështirë të thuhet. Sigurisht, format e para të jetës shumëqelizore të vërtetuara, me pak fjalë kafshët e para, karavidhet e para, janë 570 milionë vjet më parë.



Pse karavidhet?
Sepse janë shembulli i një kafshe shumë të ndryshme nga njeriu. Kjo do të thotë se përparimi i jetës inteligjente ka qenë shumë i shpejtë.

A mund të ketë jetë në planetët e tjerë?
Sigurisht. I joni nuk ka asgjë të veçantë, ndoshta përveç Hënës. Asimovi argumentonte se Hëna, duke shkaktuar baticat, ka luajtur një rol të madh në lindjen e jetës në Tokë.

Asimovi i përket fantashkencës.
Po. Por fakti është se asnjë planet tjetër në sistemin diellor nuk ka një satelit aq të madh sa madhësia e Hënës. Megjithatë, mund të ekzistojnë miliarda e miliarda planetë të banueshëm. Por vështirë të thuhet nëse ato janë streha e formave inteligjente të jetës apo thjesht të krimbave.

A do të hyjmë ndonjëherë në kontakt me jashtëtokësorët?
Me teknologjitë aktuale dhe me ligjet fizike që njohim tani, është shumë e ndërlikuar. Ju mund të dërgoni diçka eksploruese, një lloj sonde, te ndonjë yll. Por do të ishte e vështirë për të marrë sinjale sepse do të duhej të prisnim kthimin e tyre. Do të duheshin njëqind mijë vjet. Pasardhësit tanë mund të mos e dinë pse dërguam një sondë te një yll.

Pra, sfida e vërtetë nuk është hapësira? A janë udhëtimet në Mars të projektuara nga Elon Musk një mënyrë për të rritur aksionet e tij në bursë?
Të shkosh në Mars është turizëm, ose në rastin më të mirë një aventurë e bukur. Por e ardhmja e njerëzimit nuk është në Mars. Është në Tokë. Këtu jemi të mbrojtur nga çdo gjë, sepse duke dalë nga atmosfera do të ekspozoheshim ndaj rrezeve kozmike të cilat në afatgjatë janë shumë të dëmshme, do të nevojitej armaturë prej plumbi me trashësi dhjetë centimetra për t’i përballuar. Unë nuk besoj se do të shpëtojmë duke shkuar në Mars: do të ishim më pak të vetë-mjaftueshëm, me më pak dritë, me më pak nxehtësi. As mendoj se shërbën si zgjidhje për t’u furnizuar. Më e lehtë është të nxirren metale nga Hëna. Sfida e vërtetë është një tjetër.

Cila?
Të mos e shfrytëzojmë më Tokën, por të krijojmë një botë në të cilën gjithçka është e rinovueshme. Sigurisht që është rrugëtim shumë i vështirë, sepse duhet ta kryejmë në kohë, më shpejt se sa të na mbarojnë burimet. Alternativa tjetër do të ishte të ktheheshim në epokën e gurit kur burimet shfrytëzoheshin shumë më pak. Por kjo s’më duket zgjidhja më e mirë.

Si mund të bëhet çdo gjë e rinovueshme?
Mund të provohen metoda të reja për të gjetur burimet e nevojshme, për shembull nxjerrja e metaleve nga deta. Por kjo gjë kërkon sasi shumë të mëdha energjie, e një mënyrë për ta prodhuar është përmes kultivimit të algave në vaska të mëdha.

Keni fituar Nobelin për kërkimet mbi sistemet komplekse. Çfarë është një sistem kompleks?
Mendoni për shumë kuba, të gjithë të njëjtë. Nëse keni një kuti dhe i hidhni në mënyrë të çrregullt, do të hynë pak. Nëse i fusni me rregull, do të hynë më shumë. Por nëse kubat kanë përmasa të ndryshme, do të mbeten hapësira boshe mes njëri-tjetrit. Në këtë moment lind një kompleksitet, që zgjidhet duke i vendosur kubat në mënyrën e duhur. Ky është një sistem kompleks. Dhe nuk ka zgjidhje perfekte, nuk ka përgjigje të saktë; ose ndoshta po, por ndoshta ka shumë përgjigje pothuajse të sakta, shumë të ndryshme nga njëra-tjetra. Gjetja e mënyrës më të mirë për të zgjidhur problemin në mënyrë empirike është pothuajse e pamundur. Për këtë na duhet fizika.

Na jepni një shembull. Jo me kubat, një tjetër.
Pothuajse çdo gjë që ekziston është krijuar me të njëjtët elementë: karbon, oksigjen, hidrogjen, azot. Përshkrimi i një gote me ujë është i thjeshtë: njëqind mililitra, 4 gradë, prania e kripës... Teoria e qenit është tashmë më komplekse se ajo e ujit. Pra, përshkrimi i një qenie njerëzore është jashtëzakonisht kompleks. I mbani mend majmunët e Borgesit?

Ata të cilave shkrimtari argjentinas donte t'u besonte makinat e shkrimit?
Ata. Majmunët e Borgesit do të godasin taste të rastësishëm, e megjithatë në shumësinë e kombinimeve, mund të dilte një tekst me kuptim të plotë. Sigurisht, një kritik nuk do të kishte shumë për të thënë në një copë letre të shtypur nga një majmun; ndërsa një kanto e Komedisë Hyjnore është pafundësisht më komplekse. Megjithatë bëhet me të njëjtat shkronja. Është rikombinim i së njëjtës gjë. Ashtu si gjallesat.

Në këtë moment të intervistës, një rreze nga dielli që perëndon hyn përmes dritares dhe ndriçon mobiljet antike të “Accademia dei Lincei”, president i së cilës është Giorgio Parisi, prej një kohë të gjatë. Profesor, a besoni në Zot?
Pse kjo pyetje u bëhet gjithmonë fizikanëve dhe kurrë futbollistëve apo balerinëve?

Unë ua bëj të gjithëve, edhe futbollistëve dhe balerinëve.
Unë si fizikan, krahasuar me një futbollist apo një balerin, nuk kam ndonjë aftësi apo ndonjë përvojë të veçantë për të thënë se çfarë është hyjnia. Besimi ose mungesa e besimit janë çështje personale, të cilat duhen respektuar gjithmonë.

Dhe meqë ra fjala, jeni edhe balerin.
E vërtetë. Kam nisur me kërcime grupe nga muzika moderne. Pastaj zbulova kërcimet greke.

Sirtakit?
Jo! Sirtaki është diçka e sajuar. E kam fjalën për kërcimet etnike, ato të vërtetat. Si syrtos. Pastaj zbulova salsën afrikano-jugore...

* Giorgio Parisi is an Italian physicist and academic, winner of the Nobel Prize in Physics in 2021 for studying complex systems. He is also a member of the National Academy of Sciences in the United States. This interview for "Sette" by Aldo Cazzullo, was translated into Albanian by Erjon Uka.