Our weapons are words
Salman Rushdie, autori i romanit “Vargjet satanike” i dënuar me vdekje nga Khomeini, dhe Roberto Saviano, autori i “Gomorra” i dënuar me vdekje nga klani Casalese, u takuan për herë të parë në Akademinë e Stokholmit në vitin 2008. Para pak ditësh, u ripanë përmes kompjuterit, fiks tetë muaj pas sulmit që pësoi shkrimtari anglo-indian, por edhe për të folur mbi romanin e tij më të fundit “Qyteti i fitores”. “Kam humbur një sy, por jam mirë”, thotë Rushdie.
2023-05-13 19:47:53
Erjon Uka
By Roberto Saviano / Salman Rushdie is the essence of his novels, impregnated with the best English of our time and the epic momentum of Indian stories. What is undeniable, however, is that, for many around the world, Rushdie is associated with a single word: the fatwa, the death sentence that Ayatollah Khomeini gave him in 1989 for his novel The Satanic Verses.
"When I first heard the word fatwa, I knew it would hang on me like a chain for the rest of my life," Rushdie once said. He was right.
A few days ago, we were in front of the computer. I in Italy, he in the United States. We watched each other to see what had changed in our lives since the first time we met, back in 2008, at the Nobel Academy, invited to speak on freedom of expression. I must have seemed like an inexperienced boy, a young southern writer who by some miracle had ended up on the Olympus of world literature. And Rushdie appeared to me as what I could never be: a man in whom the will to live exceeded all other needs. He warned me: "Ten years will pass and they will make you feel guilty that you are not dead." I knew it would happen, for two years I had been guarded by bodyguards from the state and I already felt like a survivor.
Salman, what is ignorance to you?
The greatest harm, because everything stems from it: madness, wickedness. In dark times, and these are the ones we are going through, the art of literature can play a role. I am quoting the writer Saul Bellow verbatim, who once said: "Literature is about the roots of human nature." And I believe that we writers can do exactly what no one else does, neither music nor architecture: get to the roots of human nature.
"City of Victory", your last novel that was published after the attack you suffered, is the fantastic narrative of a human parable. There is a pact between writer and reader that the English Romantics called temporary suspension of disbelief. Do you think the reader today is willing to suspend that disbelief?
Kur isha i ri dhe sa po hyja në botën e krijimtarisë, lexuesit perëndimorë ishin më të prirur të lexonin histori aventureske, thuajse në kontrast të plotë me romanet më realiste konvencionale të viteve 1950 dhe 1960. Isha mes fatlumëve që përfitova nga interesi i lexuesve për të habitshmen, por letërsia, si çdo gjë tjetër, u nënshtrohet trendeve dhe sot ka një tendencë për të shkruar krejt thjeshtë, në një farë forme natyraliste. Unë vetë duhet të isha përshtatur me këtë, por nuk ia dola, ndaj më duhet t'u besoj lexuesve që kanë qenë me mua që në fillimet e rrugëtimit tim dhe ndërkohë, me siguri janë bashkuar edhe të tjerë. Dhe të jem i sinqertë: nuk e kisha idenë se si do të pritej libri im i ri, kisha frikë se do të kushtëzohej prej asaj që vuajta, por nuk doja të vlerësohesha me metrin e dhembshurisë. U gëzova që pritja e librit ishte pozitive dhe serioze në të njëjtën kohë, serioze dhe larg çdo mëshirimi.
Historia e shëmbëlltyrës njerëzore të protagonistes së "Qyteti i fitores", Pampa Kampana, na lejon të përfytyrojmë një shoqëri në të cilën burrat dhe gratë kanë të drejta dhe dinjitet të barabartë. Si është jeta për meshkujt, kur femrat nuk kanë as dinjitet e as të drejta?
Është një privim që dëmton edhe burrat, edhe gratë. “Qyteti i fitores” përshkruan një mbretëri shtatëqind vjet më parë; në atë shoqëri gratë kishin një pozitë shumë më të rëndësishme krahasuar me shumë shoqëri sot, dhe unë nuk kam shpikur asgjë. Nëse studioni të dhënat historike të Perandorisë Vijayanagara, do të gjeni ushtare gra, gjenerale, avokate, tregtare. Kishte një numër të barabartë shkollash për të dyja gjinitë. Dhe Pampas, që është zemra e librit, thotë qartë se është ky lloj organizimi shoqëror që na nevojitet. Përndryshe dëmi që shkaktohet na prek të gjithëve.
Keni përdorur simbolikën e dorëshkrimit të rigjetur. Pampa shkruan në sanskritisht. Mes gjuhëve të vjetra, kjo i afrohet më së shumti gjuhës së zakonshme indoeuropiane. A mos ke dashur të na kujtosh se kemi një sistem të përbashkët komunikimi?
Me dredhinë e dorëshkrimit të rizbuluar, kam bërë diçka të pandershme. India ka disa nga tekstet më të rëndësishme të shkruara ndonjëherë si Mahabharata, Ramayana, Panchatantra, dhe ndaj mendova: pse të mos shkruaj një tjetër? Por të shkruash një tekst që është në nivelin e tyre është si ta mbash veten për Homer, apo ta kujtosh veten Virgjil (qesh, qeshim të dy). Sigurisht që askush nga ne nuk mundet, sepse ato rrëfime janë mbledhur me kalimin e kohës, si tregime popullore. Megjithatë, pavarësisht se me vetëdije, vendosa: do të bëj sikur po e shpik një të tillë. Më pas, për ta bërë gjithçka më pak të pamundshme, imagjinova se këtë tekst të lashtë na e zbuloi dhe e përktheu një shkrimtar shumë inferior (qesh përsëri), por që në këtë vepër transpozimi ai përsëri u përpoq të bënte më të mirën e tij. Ideja ishte të trajtoheshin histori të lashta, me një stil bashkëkohor.
Me të mbaruar tregimi, Pampa kërkon të çlirohet. A është vërtetë e mundur të çlirohemi nga fjalët tona? Unë nuk kam qenë në gjendje ta bëj, por ti mendoj se ia ke arritur.
Është një pyetje shumë interesante, përballem vazhdimisht me të. “Vargjet satanike” ka qenë romani im i katërt. “Qyteti i fitores” është i njëzetë e njëti. Tre të katërtat e jetës sime si shkrimtar, kanë qenë nga “Vargjet satanike” e më tutje, por megjithatë, kur dëgjojnë emrin tim, them se mendjet e shumë njerëzve kthehen pas tek ai libër i vitit 1988. Jam ndjerë edhe unë i prekur nga ky mallkim, megjithatë kam menduar se duhej të vazhdoja përgjatë rrugës time dhe jam krenar sepse mendoj se nëse dikush që nuk ka dëgjuar kurrë për mua, do t'i lexonte librat e mi në radhë kronologjike, ndoshta nuk do ta vinte re thyerjen që ndodhi në vitin 1989. Librat e mi kanë vazhdimësinë e tyre. E dinë rrugën e tyre dhe vazhdojnë ta ndjekin atë.
Ajo që ndodh me shkrimtarët, me disa shkrimtarë, është se bëhen simbole. Salman Rushdie ka arritur në shumë raste t'i shpëtojë këtij roli, duke mundësuar që letërsia e tij të vazhdojë të frekuentojë krijimtarinë, mitin, fantazinë, epikën. Pavarësisht kësaj, një pjesë e botës ka vazhduar ta shohë atë si një simbol. Edhe unë deri diku e kam gjetur veten përgjatë viteve duke u perceptuar si i tillë. Jam hedhur në gjyq nga Kryeministrja italiane, Ministri i Infrastrukturës dhe Ministri i Kulturës. Pyetja ime është: pse shkrimtarët bëhen simbole, dhe shpeshherë edhe koka turku?
Së pari Robero, të uroj për armiqtë e tu. Është e rëndësishme të kemi armiqtë e duhur. Ajo që thua është e vërtetë, shkrimtarët shpesh herë shërbejnë si simbole. Për shembull, kam qenë i shqetësuar për Amos Ozin, se mos bëhej një lloj shkrimtari kombëtar për Izraelin. Është e vështirë ta mbash këtë peshë mbi supe, sepse si shkrimtar, ajo që ti do, është të ulesh në dhomën tënde dhe të jesh vetvetja. Ka shkrimtarë që kanë folur për këtë ndarje mes vetes publike dhe asaj private. Në librin “Borges dhe unë” gjendet gjigandi publik Borges dhe më pas është ai, i ulur në shtëpi, që mezi sheh ndërsa përpiqet të mendojë se çfarë të bëjë. Kam qenë mik me shkrimtarin e madh gjerman Günter Grass, i cili dikur më tha: “Kam ndjesinë se janë dy njerëz brenda meje: Günter që është në shtëpi, njeriu që njohin miqtë dhe familja ime, autori i librave të mi. Dhe pastaj është Grass, që shkakton telashe nëpër botë”. Qartësisht diçka e ngjashme më ka ndodhur edhe mua, për shkak të sulmit jo të zakonshëm që pësova. Është e rrallë që një proces historik botëror ta gjejë rrugëdaljen te një qenie e vetme njerëzore. Normalisht, ngjarjet historike botërore janë të mëdha dhe përfshijnë shumë njerëz, por në rastin tim është sikur të kisha një mal të përmbysur mbi kokë dhe kjo më bëri simbol. Jam përpjekur vetëm të jem i vërtetë, të jem një njeri më shumë se një ide, sepse idetë nuk shkruajnë libra të mirë. Njerëzit shkruajnë libra të mirë. Por pavarësisht gjithë përpjekjeve të mia, e përjetoj këtë ndarje mes asaj pjesës sime që e di se beteja nuk ka përfunduar, dhe pjesës tjetër që rri brenda një dhome dhe përpiqet të thurë ëndrra interesante. Duhet të gjej mënyrën të jem njëkohësisht të dy njerëzit. Do të preferoja të isha njeriu që thur ëndrra brenda dhomës, por bota ka projekte të tjera për mua dhe në një farë mase, duhet ta respektoj.
Po pse gjithmonë shkrimtarët?
Sepse janë zëra individualë, zëra që askush nuk mund t’i zotërojë dhe kontrollojë. Nuk janë një lëvizje politike, as një grup ideologjik apo brigadë. Janë zëra vetjakë që i përgjigjen vetëm vetvetes. Ja një përkufizim për lirinë: thuaj atë që ke për të thënë, jo sepse të ushtron presion ndokush, por sepse ti mendon se është e drejtë. Në vazhdën e historisë, qeveritë autoritare kanë pasur aq frikë nga ata zëra, sepse nuk mund t'i zotëronin. Ne shkrimtarët nuk kemi ushtri, nuk kemi armë, përveç fjalëve. Megjithatë, ato fjalë duken shumë të rrezikshme për ata që duan t'i kontrollojnë. Një nga aspektet më të rëndësishme të pushtetit është se ai dëshiron të përcaktojë fabulën e jetës sonë; shkrimtarët e refuzojnë këtë gjë dhe ofrojnë narrativën e tyre: kjo na bën të rrezikshëm.
E përshëndes Salman Rushdien me vetëdijen se këto lloj takimesh kanë fuqinë e ndryshimit, pavarësisht ekranit dhe distancës që na ndan. Këmbime fjalësh që – sigurisht është retorike t’ia përsërisim vetes - zvarriten në çdo vathë, qëndrojnë aty, fermentohen dhe prodhojnë diçka. Fjalët e Salmanit më oshëtijnë për një kohë të gjatë. Në vitin 2008, kur e takova për herë të parë, më tha: “Jeto!”. Sot ai më dha një mësim të madh vetëdijeje. Do të doja të qëndroja në dhomën time dhe të shkruaja, thotë ai, por për botën jam gjithashtu një simbol dhe duhet ta respektoj këtë ndjenjë. Respekti për botën që të ka lënduar, që të ka prekur, është privilegj i të mëdhenjve. Dhe sot Salmani, pak si pirat, pak si ëndërrimtar, është një vrimë e bardhë, e pathyeshme, e padepërtueshme, prej së cilës, megjithatë, buron energjia, materia dhe drita.
* Salman Rushdie is considered one of the most important British writers, winner of the "Booker Prize" for the novel "Midnight's Children", threatened since 1988 for his book "The Satanic Verses" and attacked in 2022. Roberto Saviano is Italian writer and journalist, who because of the book "Gomorrah" from 2006 lives under the protection of the Italian state due to threats from mafia groups. The conversation was translated into Albanian by Erjon Uka.
