Opinion

The protection of dialects is a matter of basic human rights

The protection of dialects is a matter of basic human rights

By Stefan Çapaliku/ In 1988, the great English playwright, Harold Pinter, wrote his famous play "The Language of the Mountain", in the first act of which we have a series of women who want to visit their imprisoned husbands and who stand outside the wall of a large prison. There are around eight hours waiting in the snow. After eight hours, they begin to be interrogated by a sergeant and an officer. During the explanations they give, the officer tells the women that their language, namely that of the highlanders, is forbidden to be used in a state institution, such as a prison, and that this is one more argument that their husbands are also enemies of the state .

Spectators immediately read that the expression "enemies of the state" is definitely a political expression. So the prisoners are also there for political reasons. Their language is forbidden by decree. The officer claims this is a dead language. In the drama, it clearly turns out that it is the policy of the rulers to oppress those they consider as enemies and force the dominant culture on them, through the destruction of the possibility of self-expression.

Precisely for this reason, Pinter's drama was immediately called a political drama and as such is lined up in the history of modern theater.

So, I am starting my article with this example, letting the reader know that the following lines should be read literally as political. On this occasion, I want to raise this issue, firstly, before the public opinion, secondly, before the political authorities and finally before the community of linguists, to underline the idea that the violation of dialects is a violation of basic human rights.

But let's come now to one of the key problems of this article and that has to do with the fact that dialects are languages. A dialect is a language because it is self-sufficient to express anything, including the highest aesthetic situations. And this theory applies especially in the cases of our two dialects, which have proven this power through their rich written traditions.

Pra, të mbrosh me ligj dialektet është njësoj si të mbrosh me ligj gjuhën, sepse e përsëris, dialektet janë gjuhë. Me këtë rast, opinioni politik e ligjvënës duhet të kuptojë se dialektet nuk janë nënprodukte të gjuhës shqipe, përkundrazi ato janë rrënjë të saj. Kësisoj, nëse pema e shqipes ka dy rrënjë, imagjinoni çfarë do të thotë për pemën t’ia presësh njërën prej tyre.

Është tashmë fakt i ditur se si standardi i sotëm i shqipes, i vendosur këtu e pesëdhjetë vjet më parë, nuk paraqitet aspak miqësor për gegnishten. Si shkrimtar dhe përdorues estetik i gjuhës, jua them me plot gojën se unifikimi i standardit me gjuhën letrare për të paktën njëzet vjet me radhë (nga 1972 deri në rënien e komunizmit) ka sjellë që shqipja e propozuar politikisht si koine t’i ngjante një shpelle, ku qe strehuar për t’u mbrojtur nga dialektet e veta, apo si një kështjellë prej llamarine, e salduar me kujdes nga të gjitha anët, e që nuk lejonte t’i hynte në sistem as drita më e zbehtë e formave dhe strukturave gege. Vazhdojnë të tingëllojnë tragjikomike përpjekjet e shkodranëve të shkretë gjatë adoptimit të gjuhës së tyre me atë të paracaktuar.

Mirëpo, nga ana tjetër, standardi ynë gjuhësor po ushtron dhunë edhe ndaj toskërishtes. Ai ka shkatërruar veçanërisht gjithë “barokun” e toskërishtes juglindore me pretekstin e pashpallur në teori, por të zbatuar në praktikë, se dialekti na qenka një prishje e gjuhës.

Mbas 50 vjetëve, vihet re qartë se parimi “një komb, një gjuhë” ka anuluar parimin themelor dhe të padiskutueshëm, se çdo dialekt është një gjuhë dhe ka futur një dallim artificial, ekskluzivisht politik, midis gjuhës dhe dialektit.

Fatkeqësisht, në pjesën më të madhe të diskutimeve mbi këtë çështje, përdorimi i termave “gjuhë” dhe “dialekt” nënkupton një marrëdhënie hierarkike midis dy entiteteve dhe një gjykim vlerësues të tipit: gjuha do të ishte diçka më e lartë se dialekti dhe dialekti një formë e degjeneruar ose të paktën inferiore e gjuhës. Ky dallim i pabazë gjuhësor midis dy termave është rezultat i një vendimi politik, i cili kufizon përdorimin e termit “dialekt” në atë që thirret “gjuha zyrtare e shtetit”. Këtë çështje, gjuhëtari amerikan Einar Haugen e ilustroi në mënyrë provokative me anë të dallimit pseudo-gjuhësor: “Gjuha është një dialekt i mbështetur nga një ushtri dhe një marinë”. Po kështu, friuliani Pier Paolo Pasolini ka shpjeguar me efikasitetin e tij të zakonshëm se “Dialekti bëhet gjuhë, kur shkruhet dhe përdoret për të shprehur ndjenjat më të larta të zemrës”.

Është e saktë të thuhet, se dialekti është një gjuhë. Në kushtet tona rivlerësimi i dialekteve lind natyrshëm edhe si reagim ndaj përçmimit të madh që në të kaluarën, e fatkeqësisht edhe sot, u është rezervuar atyre. Dialektet janë përjetuar si pengesë në procesin e standardizimit gjuhësor. Gjithashtu, për këtë arsye, rizbulimi i rrënjëve tona kulturore nga secili prej nesh, kthehet në krenarinë e përkatësisë ndaj një lloji të caktuar gjuhësor.

Në këtë kuptim, përpara se të duartrokitet shqipja standarde do ishte më mirë të përgatisnim projektligjin për mbrojtjen e dialekteve, sepse vetëm duke mbrojtur dialektet mund të mbrojmë edhe standardin, cilido qoftë ai.

Mirëpo, fillimisht duhet të kuptojmë se me shprehjen “legjislacion gjuhësor” i referohemi grupit të dispozitave ligjore me rëndësi juridike, që shteti dhe entet e tjera publike në nivel mbarëkombëtar, kombëtar ose vendor i përpunojnë në ndihmë të mbrojtjes së çështje gjuhësore. Në një kuadër më të gjerë dhe më aktual, siç është ai europian, hyrja në fuqi e ligjit nr. 482, i vitit 1999, i ka dhënë shansin edhe vendit tonë të nënshkruajë “Kartën Europiane për gjuhët rajonale ose të pakicave” (të miratuar tashmë nga Këshilli i Europës që në maj 1992). Jam i sigurt se ato që e kanë nënshkruar këtë dokument të rëndësishëm as nuk ia kanë pasur fare idenë se çfarë po nënshkruajnë dhe se në cilin klub po bëhen pjesë me anë të këtij nënshkrimi.

Instancat e para që duhet të viheshin në dijeni për këtë nënshkrim duhej të ishin Ministria e Kulturës dhe ajo e Arsimit, të cilat nuk kanë prodhuar asnjë projekt-propozim të vetëm në mbështetje të zbatimit të parimeve të kësaj karte. Kështu që përveç atyre dy rreshtave në Kushtetutën e vendit, ne nuk kemi asnjë akt tjetër juridik, jo vetëm në mbrojtje të dialekteve si të tilla, por as edhe në mbrojtje të shqipes në përgjithësi.

Nëse deri vonë shkalla më e lartë e dinjitetit legjislativ përfaqësohej nga norma kushtetuese si një ligj themelor i shtetit, në shoqëritë moderne të globalizuara, është e pamundur të shpërfillet sfondi ndërkombëtar. Në veçanti, për një vend si i yni, referenca me orientim legjislacionin e Bashkimit Europian dhe organet e lidhura me të, nuk mund të shmanget.

Regjimi gjuhësor i vendosur nga legjislacioni komunitar, i përgjigjet kërkesës për pjesëmarrje të plotë të qytetarëve në ndërtimin dhe menaxhimin e Bashkimit Europian. Që në vitin 2005, të gjitha gjuhët e vendeve anëtare të Bashkimit janë vendosur në baza të barabarta, duke imponuar hartimin e të gjitha akteve dhe dokumenteve në secilën prej këtyre gjuhëve dhe duke i lejuar qytetarit europian t’u drejtohet institucioneve të Komunitetit dhe të marrë një përgjigje në gjuhën e tij. Për këtë ka ardhur në ndihmë edhe “Libri i Kuq i Gjuhëve të Rrezikuara” (1993- 1996), botim i Unesco-s.

Projektligji për mbrojtjen e dialekteve në Republikën e Shqipërisë do të parandalonte cilëndo maxhorancë parlamentare etatiste dhe centraliste, të vendosë se cila gjuhë do të vlerësohet dhe cila do të getoizohet, duke e etiketuar si dialekt.

So people, keep fighting for your regional language because language battle is a battle of common sense. Only the country that respects linguistic diversity has a long life.